Тоқаев атқарған жұмыстар мен қабылдаған заңдар
Бүгін, яғни 12 маусым Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Президент қызметіне кіріскеніне 5 жыл болады. Бұл бес жыл сынаққа толы, ауыр да, сындарлы уақыт кезеңі. Өйткені, осы жылдар ішінде бүкіл әлемді әбігерге салған короновирус індеті тарады. Одан кейінгі қос билік жүйесі пен Қаңтар қасіреті Мемлекет басшысының ерік жігеріне тірелді. Қаңтардан кейінгі ауыс түйіс, қайта құру Қазақстан Президентіне жеңіл болған жоқ.
Тоқаев Президент болған бес жылда қандай әлеуметтік маңызды, ауқымды және елдік бастамалар, реформалар іске асырылды? Мемлекет басшысының 2019-2024 жылдардағы тапсырмалары қалай орындалды? Осыларға тоқталсақ...
Осы бес жылдың ішінде позитивті жұмыстардың бәрі орындалды. Ескі саяси режим өкілдерінің реформаларына жасалған қарсылықты ескерсеңіздер, реформа жасау оңай болған жоқ. Бірінші кезекте қоғам саяси реформаларды күтті. Реформа біртіндеп басталды.
Саяси институттар жетілдірілді
Айталық, Президент өз қызметін саяси институттарды жетілдіруден бастады. Парламенттік оппозиция институты заңды түрде енгізілді. Саяси бәсекелестікті арттыру және таңдау еркіндігін кеңейту үшін тиісті заңнамаға саяси партиялардың өту шегін 7% - дан 5% - ға дейін төмендету және сайлау бюллетеньдеріне "барлығына қарсы" бағанын енгізу жөнінде түзетулер енгізілді.
Сайлау және саяси партиялар туралы заңдарға маңызды адам құқықтары туралы түзетулер қабылданды, олар сайлау партияларының тізімдерінде әйелдер, жастар және мүгедектер үшін квота белгіледі, бұл адам құқықтары жөніндегі халықаралық талаптарға сәйкес келді. Әрі қарай бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін реттейтін заңға қол қойды. Заң жиналыстарды өткізудің хабарлама тәртібін қарастырды. Ал 2022 жылы іргелі саяси реформалар жүргізе отырып, барлық мемлекеттік модельді кешенді трансформациялауды қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданды.
Республикалық референдумның қорытындысы бойынша Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар (азаматтардың 77,1% - ы оларды қабылдауға дауыс берді) одан әрі демократияландыруға, бірқатар билік өкілеттіктерін қайта бөлуге, оның ішінде Парламенттің рөлін күшейтуге және мәртебесін көтеруге бағытталды. 2023 жылы Парламент Мәжілісіне кезектен тыс сайлау өткізіліп, оған 6 саяси партия мен тәуелсіз бірмандаттық сайлау жүйесі енгізілді.
Президенттің бірқатар өкілеттіктері алынып тасталды
Мәжіліс жанынан Қоғамдық палата сияқты маңызды институт құрылды. Халықтың мемлекетті басқаруға қатысуын кеңейтетін бірқатар нақты шаралар қабылданды. Нәтижесінде Президенттің бірқатар өкілеттіктері алынып тасталды. Айталық, Конституцияда Мемлекет басшысының, Конституциялық Соттың Төрағасы мен судьяларының, Орталық сайлау комиссиясының және жоғары аудиторлық Палатаның төрағалары мен мүшелерінің өкілеттіктерін орындау кезеңінде саяси партияларда болуына тыйым салынды.
Бұл аталған субъектілердің өз қызметіндегі саяси партиялардан тең қашықтығы мен тәуелсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Кандидатураларға міндетті балама енгізе отырып және оларды мәслихаттармен келісудің жаңа тәртібін бекіте отырып, өңірлердің әкімдерін тағайындау процесін демократияландыру жалғастырылды.
Ауыл, аудан әкімдерін сайлау жүйесі
қалпына келтірілді
Қоғамды саяси жаңғырту мен демократияландыру үдерісіндегі негізгі реформалардың бірі ауыл әкімдерінің сайлау институтын енгізу. Сондай-ақ, 2023 жылы аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің тікелей сайлауы, сондай-ақ жаңа сайлау жүйесі бойынша мәслихаттарға сайлау өткізілді. Мемлекет басшысының 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауына сәйкес аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың 45 әкіміне пилоттық сайлау өткізілді. "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңға сәйкес 2025 жылдан бастап Қазақстанда аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін сайлау тұрақты негізде өткізілетін болады.
Ұлттық мерекелер қалпына келтірілді
Ұлттық құрылтайдың бірінші отырысының шешіміне сәйкес, республика күніне 25 қазанда Ұлттық мереке мәртебесі қайтарылды. Тоқаев БҚО-да су тасқынынан зардап шеккендермен кездесті. Жер мәселесі сөз болды. Сондықтан Конституцияның 6-бабына түзетулер енгізілді, оған сәйкес жер мен оның жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі екені айтылды. Бұл жаңа қоғамдық қатынастарға, меншікті әділ шешу, заңсыз активтерді мемлекетке қайтару қажеттілігіне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік берді.
Сот, құқықтық сала реформаланды
Президент өзінің назарын құқықтық саладағы, әсіресе сот-құқықтық саладағы реформалардың маңыздылығына аударды. Құқық, адам құқықтары үстемдігінің принциптері және құқықтық институттарды жетілдіру – бүгінгі күннің талабы. Құқық пен тәртіп – бұл өркениетті әлемдегі барлық мемлекеттерге тән құндылық. Биліктің сот жүйесі айтарлықтай реформаланды, оның ішінде судьялардың жекелеген санаттарын сайлау элементтері енгізілді және соттың апелляциялық сатысының мәні бойынша шешім қабылдаудағы рөлі күшейтілді. Сот органдарының жұмысына көзқарасты түбегейлі өзгертетін үздіксіз кассациялық соттар құру туралы заң қабылданады. Барлық өңірлерде мамандандырылған (ауданаралық) әкімшілік соттар құрылды. Соңғы 5 жылда сот жүйесі саласында азаматтардың құқықтарын қорғауды арттыруға, сот төрелігін бейтарап іске асыру үшін судьялардың тәуелсіздігін нығайтуға бағытталған шаралар кешені іске асырылды. Атап айтқанда, жария-құқықтық салада азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған жаңа Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс қолданысқа енгізілді.
Конституциялық сот құрылды. Енді әрбір азамат конституциялық сотта өзінің конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға құқылы. Сонымен қатар, Конституциялық Сотқа жүгіну құқығы берілген Бас прокурор мен адам құқықтары жөніндегі уәкілге берілді.
Есеп комитеті мен Адам құқықтары
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті жоғары аудиторлық палата болып қайта құрылды. "Мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан шығару жөніндегі шаралар туралы" Жарлық қабылданды. Мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан шығару бойынша шаралар кешені жүзеге асырылды.
Адам құқықтарын қорғау институты нығайтылды. "Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы" Заң қабылданды. Бұған дейін ол БҰҰ-ның Париж қағидаттарына қайшы, заңға тәуелді актімен реттелді және құзыреті бойынша халықаралық стандарттарға сәйкес келмеді. Мемлекет басшысы еліміздегі омбудсмен институтының дамуына серпін беріп, оған конституциялық мәртебе берді. "Қазақстан Республикасының Адам құқықтары саласындағы одан әрі шаралары туралы" Жарлықты қабылдау өте маңызды болды. Үкімет адам құқықтары саласындағы, оның ішінде сөз бостандығы, қылмыстық сот төрелігі, әйелдерді кемсітуді жою және басқа да мәселелер бойынша бірінші кезектегі шаралар жоспарын бекітті. Қоғамдағы әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін ілгерілету үшін отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасына тиісті өзгерістер енгізілді. Мемлекет қатысатын компаниялардың басшы органдарында әйелдердің үлесін 30% - ға дейін кезең-кезеңімен арттыру бойынша 2021-2022 жылдарға арналған Жол картасы қабылданды.
Адам құқықтарын қорғау және демократияны дамыту саласындағы бірқатар халықаралық міндеттемелер орындалды, оның ішінде әйелдерге тыйым салынған мамандықтардың тізімі мен ескертусіз өлім жазасын алып тастау, азаптаулардың болуын бағалауға БҰҰ стандарттарын енгізу, сотталғандарды медициналық қамтамасыз етуді ішкі істер министрлігінен Денсаулық сақтау министрлігіне ауыстыру. Үкімет адам саудасына байланысты қылмыстардың алдын алу және онымен күресу жөніндегі іс-шаралар жоспарын қабылдады.
Мәжілісте маңызды заң жобасы қабылданды. Ол БҰҰ-ның (Палермо қағидаттары), ЕҚЫҰ-ның, Халықаралық көші-қон ұйымының барлық ұсыныстарын ескерген заң талабы. Осы өзекті құқық қорғау заңын қабылдау қажеттілігі туралы Тоқаев Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында айтты.
2021 жылы Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясының 76-сессиясы барысында Қазақстан 2022-2024 жылдарға арналған БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің мүшесі болып сайланды. Бұл оның адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық нормалар мен стандарттарды ілгерілету процесінің белсенді және жауапты қатысушысы ретіндегі рөлін мойындау болып табылады.
Кемел ЖАН
