Құрметті оқырмандар, біз климаттың өзгеруі тақырыбына және оның Қазақстанға қалай әсер ететініне арналған бірқатар материалдарды жариялай бастаймыз. Материалдарда эколог мамандармен, ҚазҰУ зертханаларынан (ҚазҰУ аналитикалық химия және қоршаған орта зертханасы, электрохимиялық өндіріс технологиясы зертханасы, мұнай-химия зертханасы, химия-медициналық зертхана, жұқа Органикалық синтез зертханасы, Сhemical Coatings Innovations ғылыми-өндірістік орталығы) ғалымдармен сұхбат ұсынылады.
Бүгін біз Alash.kz ұлттық порталы атынан Қазақстандағы экологиялық проблемалардың даму динамикасын зерттеу, табиғат-ананың тауқыметін бұқаралық ақпарат құралдарында көтеру мақсатында "Гүлстан" республикалық ғылыми-танымдық, көпшілік журналының бас редакторы, "Өсімдіктер әлемі" оқу-әдістемелік кешенінің авторы Гөзел Құлжабаевамен сұхбаттастық.
- Еліміздегі экологиялық проблемалардың пайда болуының негізгі факторлары қандай?
- Елдің табиғатына орасан зор нұқсан келтіріп жатқан негізгі фактор - өзіміз. Ең әуелі, біздің санамыздың ластанғанынан бастар едім. Яғни, бодандық мәселесі, құлдық сана. Дәл осы санамызға түскен дерттен құтылмасақ, қазіргі атқарып жатқан барлық іс-шарамаларымыз, тырманып жатқан әрекеттеріміз бекершілік. Тәуелсіз ел болғалы біршама жыл болды, бірақ бодандықтың шылбырынан шыға алмай жатырмыз. Мұның бәрі Қазақстан халқының ұлттық санасына ғана емес, экологиясына да көлеңке түсіруде. Сонымен қатар, елдегі жемқорлық та экологиялық проблемалардың шешілуіне жол ашпай, мүмкіндік бермей отыр. Өткені, киелі табиғатымызды аялауға, қолдау мен демеуге құрылған қаншама жобалардың қаржысы талан-таражыға түсіп жатқан жағдайлар аз емес. Жемқорлықтың өзі Қазақстанда тамырланып алған ең күрделі мәселенің бірі. Биліктен бөлінген қаражат діттеген жеріне толық жетпейді. Мен білетін үшінші фактор – білім. Балаларға бала-бақшадан бастап, кейінгі мектеп кезеңдерінде табиғат-анаға, жер-анаға деген қамқорлықты үйретпейді. Тіпті, біздің балаларымызға қарапайым гүлдерге су құю, жайқалған жасыл желекті баспау деген сияқты табиғи экологиялық білім жетіспейді. Бірақ, бастапқы бодандықтан құтылмасақ ол алған біліміміздің де жүзеге асуы екіталай.
- Қазақстан климатындағы тәуелсіздікке дейінгі және тәуелсіздік алғаннан кейінгі пайда болған экологиялық проблемаларын жіктеп берсеңіз?
- Еліміз заманында Ресейге бодан болды. Экологиялық хал-ахуалымыз да тікелей Ресейге бағынышты болып, соның ықпалында, шұлғауында жүрді.
Тәуелсіздік алғанға дейін пайда болған негізгі экопроблемалардың бірі – Семей полигоны. Әлі күнге дейін ядролық жарылыстың зардабынан кемтар балалар дүниеге келіп жатыр. Мұндай ашықтан-ашық бомбалауды тұтас қазақ халқына, еліміздің шығыс өңіріне жасалған қастандық деп айтуға болады. Орыстың озбыр саясаты Абай, Шәкәрімдер туған киелі топырақты бүлдірді, қазақ интелигенциясының дамыған ортасының тұнығын лайламақ болды. Мұның бәрі қасақана жасалды. Ал екінші мәселе – Байқоңырдың салынуы. Шынтуайтында, Байқоңыр біздің ешқандай мақтанышымыз емес. Керісінше, халықтың сорына айналды. Одан ғарышқа ұшқан зымырандар ауа қабатын тесіп, климатымызға улы уран газын таратып, көк аспанымыздың кеңістігін піспектеп, парша-паршасын шығарып жатыр. Бұл мәселе жайында ойланып, мемлекеттік деңгейде қаракет көрсетуіміз керек.
Үшінші мәселе – Арал жағдайы. Мені Арал теңізінің тағдыры қатты ойландрады. Қазіргі күні Аралдан «айырылып қалдық» десек те болады, өйткені оны қайтадан орнына келтіру мүмкін емес. Аралды толтырамыз деп жаңбыр жауғызып жатқан азаматтың ұмтылысы, талпынысы да бекер. Тек қана, мүмкіндігінше теңіз жағалауы мен Тұран ойпатының кеудесіне сексеуіл ағашын егіп, жасыл-желекті көктетіп, табиғи жолмен көгалдандыруға болады. Ал негізі, Аралдың тартылуына Өзбекстан, Түркіменстан және Қазақстанның Сырдария, Әмудария өзендерінің бойындағы шаруалардың жаппай мақта өсіруі себеп болды. Агроөндірісті жоспарсыз, жүйесіз дамытамыз деген желеумен Аралдың тамырына балта шаптық. Сол мақтадан түскен пайда, адамдардың еңбегі Аралды толтыра алмайды, одан зардап шеккен адамдардың денсаулығын емдей алмайды...
Төртінші мәселе – пайдалы қазба. Кезінде «Қазақстан жерінде Менделеев кестесіндегі бар элементтердің барлығы дерлік кездеседі», - деген пікірді алға тартып, қазба байлығымызға қол сала бастады. Пайдалы қазбаныны жіліктеу, оны қазу деген – адам денесін кесіп, жарақаттағаннан да әрмен зұлмат. Салдарынан қазақтың дархан даласы шұрық түсік болып, жері ойылып, ойдым-ойдым болды да қалды. Қазылған екі шахтаның біріне су құйылса, біріне құйылмады. Судың да сұрауы бар емес пе?
Бесінші мәселе – тың және тыңайған жерлерді игеру. Солтүстіктегі жайылымға арналған шұрайлы өлкелерді игереміз деп топырақ құнары кетті, шұрайлы жердің нәрі жойылды. Тың игергенше сол жерлерде мал шаруашылығын өрістетіп, етін, сүтін сатып, пайдасын көрген дұрыс болар еді.
Қарап тұрсақ, Қазақстанның бірде-бір өңірінің сау тамтығы қалмады. Кеңес үкіметі құлдырайтын кезде Сарыөзек жеріне бомба сынағы жасалды. Еуропадан әкелінген қарудың зардабынан көп адам ауру тапты. Тіпті, сол сынақтың зардабын көргендер қатарында менің шешем да бар.
- Егемендігімізді алған кездерде қандай экологиялық проблемалармен бетпе-бет келдік?
- Тәуелсіздік жылдарында экологиялық мәселелер тек күрделене берді, пайдалы қазбаларымыз дұрыс игерілмеді. Жер қойнауындағы байлықтан қазаққа келіп-кетіп жатқан бір пайда жоқ. Тек белгілі бір адамдар ғана қызығын көріп жатыр. Ал сол адам өзінің байлығын қайда жаратып, қайда қоярын білмей жүрген жоқ па? Алыстағыны айтпай-ақ қояйын, өзіміздің Сарыөзек өлкесінен алтын аламыз деген желеумен Талдықорғанға баратын жолдың бәрін бүлдірді. Жер ананы жаралап жатқанымызды түсінбейміз. Елімізде қалалар салу кезіндегі жолдар да дұрыс жобаланбады. Мысалы, Алматыда Гресс пен Байсеркеге өтетін жалғыз ғана жол бар. Мұндай келеңсіздіктен кейін кептелістің көкесі Алматыда болмай, қайда болады?
Содан кейін, іргемізден өтетін «Шығыс Европа – Батыс Қытай» көлік дәлізін баяғы “Ұлы Жібек жолы” секілді батыс пен шығысты байланыстырушы жол ретінде салған болатын. Негізгі мақсаты - тауар таситын жүк көліктерін жүргізу. Бірақ, ол жолмен трансорттың бәрі жүреді. Мен, Иран астанасы Тегеран қаласында болғанмын. Ол жақтағы жүк көліктерін күндіз қалаға кіргізбейтін заң бар екен. Жүк көліктері тек түнде ғана жүре алады. Сондай-ақ, жеңіл көліктерге бөлек, жүк көліктеріне бөлек жол тораптары салынған. Міне, осылайша халық та тыныш, кептеліс те жоқ. Қала құрылысында да кінәрәт жетерлік. Францияның астанасы Парижде үйді 5 қабаттан артық салуға шектеу заң қойылған. Ал біздің Алматыда керісінше, Алатаумен жарыса зәулім үйлер салынып жатыр, салып жатыр. Оның үстіне Алматы қаласы үлкен қазандықтың ішінде орналасқан. Сондықтан, зәулім үйлер салудың бұл қалаға қажеті шамалы.
Cонымен қатар, жол салу демекші, жол саларда алдымен жер бетінің 15-20 сантиметр шамасында қара топырағын күреп, жол жиегіне шығаруға тиіс. Ал, бізде ондай жұмыс жүргізілмейді. Жол салуға деп әкелінген топырақтар карьерден қазып алынады. Жұмыс біткен соң ол карьерлердің бетін жаппай кететіні тағы бар. Сондай-ақ, жол салу кезінде ара-арасына үлкенді-кішілі көпірлер салынуға тиіс. Бірақ, біздегі көпірлер тым сирек салынған. Бұл бұрын сол аумақта өсіп тұрған ағаш-шөптердің, жан-жануарлардың, құстардың ғұмырына балта шабумен бірдей екенін ешкім ұғынғысы келмейді. Сол жердегі тұтас биологиялық системаны құртады.
Жалпы тәуелсіздік кезеңіндегі мен білетін мәселелер осы.
- Қазіргі таңда экологиялық мәселелелердің алдын алу бойынша өңірлерде қандай мемлекеттік шаралар ұйымдастырылуда?
- Қазір мемлекетімізде “Таза қала”, “Таза Қазақсан” деп келетін экологиялық бағдарламалары бар. Бірақ, осы бағдарламалар бойынша жүргізіліп жатқан іс-шаралардың көбі аудан, ауылдардың он шақты адамдарының қолдарына күрек, сыпыртқы алып, көше тазалағанын суретке түсіріп, жоғары жаққа жалған есеп беру түрінде ғана өтіп жатыр. Мектептер, бала-бақшаларда да жыл сайын аудан, облыстағы басшылыққа есеп ретінде көзбояу іс-шаралары өтіп тұрады. Аулаларға саны бар, сапасы жоқ талдарды еккізеді. Бұл - дұрыс емес. Құлдық санадан шыға алмай жатырмыз. Елімізде әлі экологиялық таза мәдениет қалыптаспаған.
- Қалай ойлайсыз, Арал көлінің тартылуына кінәлі халық па, әлде үкімет пе?
- Әрине үкімет. Себебі, мұндай ауқымды табиғи апатқа қарапайым шаруаны, қара халықты кінәләу дұрыс емес. Кеңес үкіметі кезінде болған жаппай мақта, егін егу жұмыстарында Аралға құятын негізгі өзендернің арнасын үзді. Сырдария мен Әмударияның тарылуы салдарынан Арал мәселесі әлемдік деңгейдегі мәселеге айналды. Қазір Арал тағдырына тұтас әлем алаңдаулы. Бұл түйіткілді шешудің бір ғана жолы бар. Бұл - Арал маңына жаппай көгалдандыру жұмыстарын жүргізу
- Еліміздегі көгалдандыру процесіне көңіліңіз тола ма? Мысалы, Алматы қаласындағы ағаштардың 80 пайызы дерлік ескі, қартайған екен.
- Аудан, облыс әкімдері аудан-ауылды аралап жатады. Сонда неге өңірлерге талдар егіп, елді-мекендердің іргесін жасыл желекпен, ағаштармен қоршап тастамайды деп таңғаламын. Мысалы, мен өзім туып-өскен Еңбекшіқазақ ауданында 50 гектардай жер алдым. Еншілі аймағымның барлығын әр-түрлі бақтармен құлпыртып, мекиен даланы тоғайға айналдырған болатынмын. Шығынның барлығын өз қалтамнан өтедім. Енді қазір соның жемісін халық жеп отыр. Құдайға шүкір, қайта қазіргі әкім сол бақшаны қорғауға, мәпелеуге көмек қолын созып жатыр. Бірақ, мемлекет басында отырғандар осындай істерді не өздері жасамайды, не халық арасында насихатамайды. Елімізде үлкен экологиянық проблемалардың бірін айтайыншы. Қазір барлық мәдени алманың атасы саналатын “Сиверс” алмасының тұқымы жоғалып, құрып барады. Бұл - дабыл қағатын жағдай. Іле Алатауы бөктерінде, Жетісу Алатауында, шығыстағы Ұржар ауданында өсетін “Сиверс” алмасын қолдан құртып жатырмыз. Себебі, жабайы алма өсетін аймақ радиусынан 12 километрға дейін ешқандай мәдени алма ағашын отырғызуға болмайды. Себебі, алма ағашы айқас тозаңданады. Бұл жабайы алманың өзінді ерекшеліктерін жойып, қарабайыр түрге айналдырып жібереді. Алайда, бізде Қаскелең, Талғар, Есік жақтарға бірнеше мәдени алма бақтарын отырғызып тастаған. Бұл бақтарды салған адам да қарапайым емес....
- Биыл еліміздің біршама өңірін су басып, халықтың тұрмысына едәуір нұқсан келтірген еді. Тілсіз жаудың келесі көктемде де қазақ жерін басу қаупі әлі де сейілген жоқ. Ал сіз, осы тығырықтан шығудың қандай жолдарын ұсынар едіңіз?
- Ауыз судың сапасы өте төмен. Мысалы, Еңбекшіқазақ ауданындағы жүгері алқабын суармастан бұрын, алдымен, целитра себеді. Целитрамен араласқан су тоғанға құяды, тоған уыл жанымен ағатын өзенге барып қосылады. Ал ол суды ішкен кез келген тірі ағзаның қандай күйге түсетінін мен айтпай-ақ қояйын.
Жалпы, су мәселесі жер құрылымының бұзылуы тікелей әсер етеді. Мысалы, жинаулы тұрған судың жан-жағын қазғыласа, көлдің өзі сарқылады, алып айдын жоғалады. Сол сияқты біздің елдегі ауыз су мөлшері де бос сарқумен, ысырап жасаумен азайып барады. Сондай-ақ, орталық кәріз жүйесіне төгілетін су дұрыс синтезделмей, далаға кетіп жатыр. Мұның өзі экологиялық мәдениеттің, суды дұрыс пайдалану әдебінің қалыптаспағанын көрсетеді.
- Алматы қаласының ауасы қаншалықты таза деп ойлайсыз?
- Қазақстанда ауасы ең лас қала ретінде Алматы рейтингте көш бастап тұр. Көп қабатты үйлердің салынуы, көлік транспортының көптігі және сол көліктердің жүруіне арналған кең даңғылдар мен көшелердің жетіспеуі - проблеманың негізгі факторлары. Сондай-ақ техникалық сараптамалардың жөнді өткізілмеуі де қала экологиясын бұзып тұр. Ағаш отырғызу жұмыстары дұрыс емес, парктер, жасыл алаңқайлар аз салынған. Оның орнында көп қабатты үйлер самсап тұр.
- Экологиялық проблемалар аясында жұмыс атқарып отырған әлемдік экоинституттардың қызметіне қандай баға берер едіңіз?
- Экологиялық проблемалар шет елдерде өте жақсы шешіледі. Тіпті, Европаның экологияға көңіл бөлгені сонша, көліктер жүретін көпірдің үстіне ағаш отырғызып қойған. Сондай-ақ, жер астынан белгілі бір пайдалы қазбаны қазғаннан кейін, қазылған орнын қайта шөп өсіруге ыңғайлы етіп дайындап қояды. Жалпы бұл сала әлемнің дамыған, өркениетті, бодандықтан құтылған елдерінде жақсы дамыған. Өздерін қойып, басқа елдердегі экологияға көңіл бөліп, оған арнайы гранттар бөліп жатыр.
- “Алдағы 2050 жылдарға қарай Қазақстандағы ауыз су қоры біршама азаю қаупі бар” деген болжам бар. Осы болжам қаншалықты шындыққа жанасады?
- Бұл мәселеге себеп көп. Шет елден келетін транс шекаралық өзендердің су деңгейі түсуде. Себебі, суды ауыл шаруашылықтарына көптеп пайдалануда. Іле өзенін Қытай елі өз пайдасына жаратуда, Өзбекстан, Қырғызтан елінен келетін өзендерімізде жылдан жылға тартылып, кеміп барады. Кінәрәт өзімізденде бар. Мысалы, біз өзен суларына арнап тоғандар салып жатқан жоқпыз, керісінше бұзып тастаудамыз. Өйткені, бұрын салынған тоғандардың жағдайы нашар. Ал соны қайта жасап, жаңарту деген түсінік әлі қалыптаспаған. Ең бастысы - суды дұрыс пайдалануды игеруіміз керек. Мысалы, Кеңес үкіметі кезінде шаруашылыққа су жеткілікті болушы еді, ал қазір су бекерден бекер ағып кетіп жатыр, пайдаланылмай қалады. Су мәселесі тек Қазақстанда ғана емес бүкіл жер шары бойынша үлкер ауқымға ие. Жаһандық жылыну осы мәселенің негізгі бірден-бір факторы. Ауа қабаттарын түрлі зымырандармен тесіклеп жатырмыз, жер бетін түрлі қарулармен атқылап, жарып жатырмыз. Мәселені өзіміз тілеп алудамыз. 2050 жылдарға таман ба екен, әлде оған дейінгі уақыт аралығында бола ма екен суға зәру боларымыз анық. Сол үшін қазірден бастап ғылыми институттар осы проблемамен күресуі керек. Ғылыммен айналысатын ғалымдардың ашқан дүниелері іске жарамайды. Шыны керек! Әйтеуір, ғалым көп, бірақ іске аспайтын дүниелерін ғылыми жұмыс деп жазудың қажеті жоқ деп ойлаймын.
- Болашақтағы экологиялық проблемаларға сарапшы-эколог маман тұрғысынан болжамыңыз және көзқарасыңыз қандай?
- Экологиясына жаны ашыған ел болуымызға үш дүние кедергі келтіріп отыр. Ең әуелі - бодандықтан құтылу керек. Сосын жемқорлықты түп-тамырымен жоюымыз керек. Соңғысы - халықтың экологиялық білімін арттыру керек.
Журналист Дастан Қастай,
Асылбек Алмас
Alash.kz ұлттық порталы
