Қорғаныс өнеркәсібі кешені (ҚӨК) – мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету үшін қажетті әскери мақсаттағы бұйымдарды, қорғаныс технологияларын және қызметтерін өндіруге маманданған экономика саласы. Бұл кешен әскери техниканы, қару-жарақты, оқ-дәрілерді, радиоэлектрониканы әзірлеумен, өндірумен және техникалық қызмет көрсетумен айналысатын, сондай-ақ әскери-техникалық қамтамасыз ету мен қызмет көрсетумен айналысатын көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарды қамтиды.
Қорғаныс-өнеркәсіп кешенінің негізгі құрамдас бөліктеріне төмендегі көрсетілген обьектілер жатады:
Қорғаныс кәсіпорындары мен зауыттары: Әскери техника, оқ-дәрілер, броньды машиналар, ұшақтар, кемелер, қару-жарақ және басқа да әскери құрамдас бөліктер өндірісі.
Ғылыми-зерттеу институттары мен конструкторлық бюролар: Жаңа қорғаныс технологияларын жасау, қолданыстағы қару-жарақ пен әскери техниканы жетілдіру.
Мердігерлер мен жеткізушілер: Әскери мақсаттағы бұйымдарды өндіруге арналған жинақтауыштарды, материалдар мен жабдықтарды жеткізу.
Техникалық қызмет көрсету және ұйымдар: Әскери техниканы жөндеу, техникалық қызмет көрсету және жаңғыртуды қамтамасыз ету.
Ғылыми-зерттеу және оқу орындары: Әскери ғылым саласында ғылыми зерттеулер жүргізу, әскери-өнеркәсіптік кешен үшін кадрлар даярлау.
Қорғаныс өнеркәсібі көптеген елдердің экономикасының стратегиялық маңызды саласы болып табылады, өйткені ол мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Технологияның қарқынды дамуы және әскери қауіптердің өзгермелі сипаты жағдайында қорғаныс өнеркәсібі әскери қуатты және стратегиялық сын-қатерлерге дайын болуды қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне ведомстволық бағынысты Мемлекеттік қорғаныс тәртібін қамтамасыз ету комитеті қорғаныс тәртібін қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен іске асырудың негізгі субъектісі болып табылады. Ол мемлекеттік қорғаныс тапсырыстарын ұйымдастыруға, орналастыруға және орындауға, сондай-ақ еліміздің барлық әскери және құқық қорғау органдарын заманауи әскери тауарлармен, жұмыстармен және қызметтермен қамтамасыз етуге жауапты. Бұл комитет барлық қарулы күштер мен әскери құрамалардың өз міндеттерін орындау үшін қажетті техника мен құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін қамтамасыз ету арқылы еліміздің қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуде басты рөл атқарады. Жаһандық әскери шығындардың ұлғаюы және әлемдегі шиеленіс әлеуетінің артуы аясында көптеген басқа елдер сияқты Қазақстан да ұлттық қауіпсіздік пен мемлекеттілікті қамтамасыз ету үшін өзінің әскери-өнеркәсіптік кешенін (ӘӨК) сапалы жаңғырту қажеттілігіне тап болып отыр. Жаһандық халықаралық қару-жарақ шығындары өткен жылы 3,7 пайызға өсті, ал Еуропалық Одақ әскери шығындарын он жыл ішінде 30 пайызға арттырып, қырғи-қабақ соғыс деңгейіне жақындады. Осы динамика мен қазіргі уақытта 91 мемлекеттің қатысуымен 40-тан астам қарулы қақтығыстарға әкеліп соқтырған өсіп келе жатқан қақтығыс әлеуеті жағдайында қарулы күштер мен қорғаныс өнеркәсібін тиімді жаңғырту қажеттілігі айқын болады.
Қазақстан Президенті қыркүйектегі Жолдауында еліміздің қорғаныс-өнеркәсіптік қабілетін дамыту мен нығайтуға ерекше көңіл бөлді. Бұл отандық кәсіпорындарды қолдауға және елдің импорттық қару-жарақ жеткізіліміне тәуелділігін азайтуға арналған қорғаныс-өнеркәсіптік кешен қорын құруда көрінеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда әскери-өнеркәсіптік кешеннің қажеттіліктеріне қызмет ететін 19 кәсіпорын жұмыс істейді, бірақ олардың мүмкіндіктерін байыпты жаңғырту қажет.
Қару-жарақ пен әскери техниканы жөндеу технологиясын меңгеру үлесін 55 пайызға, жаңғыртуды 35 пайызға, заманауи өндірісті 70 пайызға дейін арттыру басты міндеттердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан Қарулы Күштерінің әскери техникасының негізі кеңестік мұра болып табылатынын, қорғаныс өнеркәсібін жаңғырту жөніндегі міндеттерді жүзеге асыру басым бағыт болып табылатынын атап өткен жөн.
Қазақстанда қазірдің өзінде қару-жарақтың кейбір түрлері, соның ішінде бронетранспортерлер мен өздігінен жүретін артиллерия шығарылғанына қарамастан, олардың қызметтегі техниканың жалпы санындағы үлесі әлі де аз. Қорғаныс-өнеркәсіптік кешен қорын құру және қорғаныс қауіпсіздігі саласындағы инновацияларды қолдау орталығын іске қосу осы мәселені жоюға және қорғаныс өнеркәсібінің тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Сонымен қатар, мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев та қорғаныс-өнеркәсіп кешенін дамытуға назар аударып отыр. Мемлекет басшысы отандық әскери-өнеркәсіптік кешеннің (ӘӨК) әлеуетін арттырудың маңыздылығын тағы да атап өтті. Алматы облысындағы кәсіпорындарды аралау барысында президент қару-жарақ пен әскери техниканы өндіру және жөндеу мүмкіндіктерімен танысты. Шара барысында жетекші кәсіпорындардың өкілдері броньды танктерді жөндеу және әскери техниканы қалпына келтіру саласындағы әсерлі жетістіктерді көрсетті. Зақымдалған броньды көліктерді жөндеу үшін броньды қалпына келтіру көлігі пайдаланылды, ал NavyCo броньды машиналарды жөндеуге арналған бөлімшелердің далалық алмасу қорын енгізді.
Сонымен қатар, көрмеде отандық кәсіпорындардың ғана емес, бірлескен қазақ-түрік және басқа да кооперациялардың өнімдері ұсынылды. Мемлекет басшысына «Отакар» түрік компаниясының ARMA броньды көлігінің су кедергілерін еңсерудегі мүмкіндіктері көрсетілді.
Мемлекет басшысы қорғаныс өнеркәсібін нығайтудың маңыздылығына сенім білдірді және отандық қорғаныс өнеркәсібін одан әрі дамыту қажеттігіне назар аударды. Бұл қадам ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп қана қоймай, еліміздің инновациялық дамуы мен экономикалық өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Қарулы Күштерінің әскери техникасының негізгі құрамдас бөлігі кеңестік мұра болып қала береді. Осыған қарамастан, Қазақстан өзінің қару-жарақ өндірісін, оның ішінде бронетранспортерлер мен өздігінен жүретін артиллериялық қондырғыларды белсенді дамытуда. Дегенмен, олардың жалпы арсеналдағы үлесі әлі де аз. Осы жағдайды ескере отырып, Қазақстан үкіметі отандық кәсіпорындарды қолдау және елдің импорттық қару-жарақ жеткізіліміне тәуелділігін азайту үшін Қорғаныс-өнеркәсіп кешені қорын құру туралы шешім қабылдады.
Сонымен қатар, Қорғаныс министрлігі Astana Hub-пен бірлесіп қорғаныс қауіпсіздігі инновацияларын қолдау орталығын іске қосты. Қорғаныс технологиялары орталығы деп аталатын бұл орталық қорғаныс саласына қолданылатын технологияларды әзірлейтін қазақстандық стартаптарға қолдау көрсетеді. Әскери өнеркәсіпті жаңғырту үшін стартаптарды пайдалану қазірдің өзінде дәлелденді.
Қазақстан қорғаныс саласына қанша қаржы жұмсайды? 2019 жылы Қазақстанның әскери бюджеті 1,8 млрд долларды, 2020 жылы – 1,5 млрд долларды, 2021 жылы – 1,6 млрд долларды және 2022 жылы – 1,1 млрд долларды құрады.
Стокгольмдағы халықаралық бейбітшілікті зерттеу институтының (SIPRI) мәліметінше, 2019 жылдан бері Қазақстанның ішкі жалпы өніміндегі әскери шығындардың үлесі де азайып келеді. 2019 жылы бұл көрсеткіш 1,02%, 2020 жылы – 0,91%, 2021 жылы – 0,82%, 2022 жылы – 0,51% деңгейінде белгіленді.
Қазақстанның республикалық бюджетіне сәйкес 2022 жылы ҚР Қорғаныс министрлігінің қажеттіліктеріне 494,7 млрд теңге қарастырылған, 2022 жылға арналған доллардың орташа бағамы бойынша бұл 2021 жылы Министрліктің қажеттіліктеріне 1,7 млрд долларды құрайды Қазақстан Республикасының қорғанысы 339,7 млрд теңгені құрады, 2021 жылға доллардың орташа жылдық бағамы бойынша 797 млн долларды құрады, яғни бұл мәліметтер бойынша қорғаныс шығындары теңгемен де, доллармен де өсті.
Қорыта айтқанда, Қазақстандағы әскери-өнеркәсіп кешенін жаңғырту ұлттық қауіпсіздік пен мемлекеттілікті қамтамасыз етудегі маңызды бағыт болып табылады. Елдің қорғаныс-өндірістік қабілетін нығайту жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру оған қазіргі әлемнің сын-қатерлеріне тиімді ден қоюға және ұзақ мерзімді перспективада қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.Сонымен қатар, әскери технологиясы озық, өзге елдермен бәсекеге қабілетті, тең болуға мүмкіндік береді. Әрі тұтастай алғанда жалпыұлттың, аймақтардың, өңірлердің, ірілі-ұсақты елді-мекендердің қауіпсіздігі үшін маңызды кешенді шара болмақ.
