NEGE тілшісі журналистика мен әдебиетті қатар алып жүрген Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕКТІ әңгімеге тартыпты.
«Бейпіл сөздерді шектеу де – еркіндікті шектеуге жатады»
– Жүсіпбек аға, талай жылдан бері журналистика қазанында қайнап келесіз ғой. Бүгінгі қазақ журналистикасының деңгейіне көңіліңіз тола ма?
– Журналистика қазір мүлдем өзгеріп кетті. Бұрын ақпарат құралдары делінді, енді медиа коммуникация деп жүрміз. Мұның ішіне бәрі кіреді. Жалпы, ақпарат саласына қатысы бар дүниенің бәрі медиа коммуникацияға жатады.
Қазір байқасаң, ақпарат жоғарыдан емес, төменнен тарайды. Жоғарыдан тек бақылап, аңысын аңдып қана отырады. Бірақ журналистер осыны түсінбей, әлі күнге жоғарыдан ақпарат күтетін сияқты. Бізде халықтың ішінен ақпарат беру аз. Бұл – бірінші.
Екінші, қазіргі журналистер интернетке тәуелді. Біреу туралы материал жазатын болса, тек интернетке жүгінеді. Адамды зерттеу жоқ. Журналистерде бір бойкүйездік бар сияқты. Тұшынып отырып оқитын материал өте сирек.
Мақаланы ашып оқысаң, бүгінгі заманның журналисі жазды деп айтуға ыңғайсыз. Осыдан 15-20, тіпті 30 жыл бұрынғы бағытта жазылған дүние. Әрине, талантына, еңбегіне күмәнім жоқ. Бірақ уағызды мешітте айтады. Лекцияны аудиторияда оқиды. Біздің ақпарат құралдарының көпшілігі шатастырып алатын сияқты. Әлі күнге ақыл айту бар. Журналистер оқырмандар арасында өздерінен де әлдеқайда ақылды, білімді адамдар болуы мүмкін екенін ескеруі керек. Оларға сіздің ақылыңыз, уағызыңыз керек болмайтыны былай тұрсын, ар-намысына тиюіңіз мүмкін. Одан гөрі өмірді, тағдырды зерттесе, оқиғаның нақ өзін жазса, соған байланысты маман пікірін берсе, оның материалы оқылымды болады. Қазір саусақ сорып жазатын уақыт емес. Оны оқуға ешкімнің төзімі де, уақыты да жетпейді.
Қазір журналистің статусы белгіленейін деп жатыр ғой. Журналист қоғамда әлдеқайда биік болуы керек деп ойлаймын. Меніңше, журналистер медиа коммуникацияның тіліне көшуі керек. Бұл әдеби нормадан кету керек, болмаса тілімізді өзгерту керек деген сөз емес. Медиа коммуникацияның тілі – жылдам, жүрдек, анық, артық сөз жоқ.
– Сонда журналистиканың беделін түсіріп отырған нәрсе не?
– Әлеуметтік желіде диалектіні, жаргон сөздерді емін-еркін қолданып, тіпті мақалаларында да солай жаза беретін болды. Тілді еркін қолдану сол ақпаратты таратып отырған адамның еркін ойлауымен қабаттас жүреді. Мысалы, Қазақстанда былапыт, боқтық сөз айту заңмен жазаланып, айыппұл салынатын болды. Соны әлеужеліде отырған журналистер, басқалар мазақ етіп жазды. Журналист ретінде оқып таң қалдым. Неге мұның бәрі таяз ойлайды? Бұл айыппұлды бекерден бекер салайын деп жатқан жоқ қой. Кез келген журналист қоғамға ақпарат таратып отырған соң қолына тиген ақпараттың түп негізіне үңіліп, «Оның астарында не жатыр, кеше қалай еді, ертең қалай болады?» дегенді ойлау керек. Демек, боқтық сөз айтуға тыйым салу құрдан-құр туған жоқ.
Естеріңізде болса, былтыр Ресей Украинаға соғыс бастаған кезде жолайрықтағы бағандарында боқтық сөздер жазылып тұрды. Шетелді былай қойып, Қазақстанның өзінде қаңтар оқиғасының алдында шағын митингілерге шыққан өрімдей жастардың қолында ұятсыз сөздер жазылған плакаттар, тақтайшалар болды.
Демек, бейпіл сөздер жаңағыдай қозғалыстардың қаруы деген сөз. Бұл белгілі бір дәрежеде адамдарды шекарадан шығуға итермелейді, еркінсітеді.
Бұдан кейін адам жауапкершілігін жоғалтып алады. Демек, мұның саяси астары бар. Демократиялық елдерде қозғалыстардың қолына беретін қарудың бір түрі. Ал енді журналистер бергі жағын ғана айтып жатыр. Шын мәнінде, бейпіл сөздерді шектеу де – еркіндікті шектеуге жатады.
«Басылым билік пен оппозицияның ортасында болу керек»
– Қазір «Масс-медиа туралы» заң жобасы талқыланып жатыр. Бұл заңның ескі заңнан артықшылығы бар ма? Сіз бір пікіріңізде «БАҚ туралы» заңның атауын «Бұқаралық коммуникация туралы» заң деп атау керек деген екенсіз. Өзіңіз жобамен таныстыңыз ба?
– Негізі «Бұқаралық ақпарат құралдары» деген атау баяғыда ескірді. 1960 жылдары шетелде осындай атау болған. Ұмытпасам, 1970 жылдары Мәскеуде Орталық комиетте БАҚ-қа қатысты жиын өткен. Сонда шетел көріп келген біреу: «Неге телевизия бөлек, газет-журнал бөлек, неге радио бөлек? Біз неге бәрін бір тізгінмен ұстамаймыз?», – дейді де бұқаралық ақпарат құралдары атауын енгізейік деген ұсыныс айтады. Ол кезде бұл атау шетелде жойылып кеткен еді. Біз тәуелсіздік алғаннан кейін сол инерциямен кетіп қалдық.
Бірақ осы үш сөзден құрылған атаудың аясына интернет сыймайды. Қазір ақпараттың төменнен көп тарайтынын ескерсек, интернет, әлеуметтік желіні қайда кіргіземіз? Сондықтан үкімет «БАҚ туралы» заңға интернет ресурстары деген бөлімді қосты. Бұл ақпарат кеңістігін толық қамти алған жоқ. Сол заңның салдарынан ақпарат екіге бөлініп қалды. Біреуі – дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарында, екіншісі – интернет сайттары, әлеуметтік желіде таралатын ақпарат. Тіптен, қайсысына қандай заңды қолданарын білмей қалды. Соған байланысты былтыр жыл басында «Егемен Қазақстан» газетіне кәсіби тәжірибемнің негізінде «Заты өзгерді, аты өзгере ме?» деген өткір мақала жаздым. Газеттің сол кездегі басқарма төрағасы Дархан ҚЫДЫРӘЛІ басуға келісім бермейтін шығар деп ойлап едім, «қайта ойымыздан шықты» деп жариялады. Одан бері де бір жыл өтті. Міне, қазір аты өзгеріп жатыр. Соған қуану керек.
– Ал заты толықтай өзгерді ме?
– Өзгеріп жатыр. Жобаны қарап шықтым. «БАҚ туралы» заң мен «Масс-медиа туралы» заң жобасын салыстырып, екеуіне ортақ немесе қосып-алатын тұсым туралы менен ешкім сұраған жоқ. Білуімше, арнайы жұмыс тобы жұмыс істеді. Соның ішінде жобаның кей тұсына наразылар бар деп естідім.
– Иә, әсіресе, «баспасөз картасы журналистің жұмыс істеуіне кедергі келтіріп, құқын шектейді» деген пікір бар...
– Өз жолыммен келе жатқан журналист, жазушымын. «Жас Алаш» газетінде бас редактор болып тұрған кезде «басылым билік пен оппозицияның ортасында болу керек» деген принципті ұстандық. Екеуінің де дұрыс-бұрыс жағын бірдей жаздық. Егер бір жағын көбірек сынап кетсек, демек сол жағында кемшілік көп болды деген сөз.
Екінші принципім – журналист партияға мүше болса, оның қаламмен қоштасқаны дұрыс. Себебі, ол партияның сойылын соғып, бәрібір біржақтылыққа ұрынады.
Жалпы, журналист деген кәсіпті төмендетпей, керісінше, құрметтеуіміз керек. Алайда, жекелеген журналист сол бағытқа көшсе, әрекетін дәлелдесе деймін. Әрине, демократиялық көзқарастағы пікірлерді қолдаймын. Себебі, мұндай пікірталас қателік пен кемшілікті түзету үшін керек. Бірақ журналистерге арнайы мәртебе беру өте дұрыс.
Бірінші, журналистің қоғамдағы орнын белгілеу керек. Соған байланысты «Сен кәсіби тұрғыдан соған лайықтысың ба?» деген таяқтың екінші ұшы шығады. Ал егер оған журналист дайын болмаса, оған статус беріп не керегі бар? Басқа мамандықты оқып, журналистикаға апыл-тапыл кірісіп, әр жерде айтқан бір-екі пікіріне бола біраз жерге шапқылап кететіндерді көріп жүрміз.
Екі мысал айтайын. Бір кезде телеарнадағы бағдарлама мен ток-шоудың барлығын әншілер жүргізді. Басында елдің бәрі қолдағандай көрінді. Кейін көрерменнің өзі «Бұлардың жүргізуге кәсіби сауаты мен шеберлігі жетпейді» деп шу шығарған соң эстрада әншілерін теле-шоуға жолатпайтын болды. Оның орнына қайтадан кәсіби журналистер келді.
Екінші, телеарнада Ирак ЕЛЕКЕЕВ, Мұрат ӘБЕНОВ, тағы басқа саясаткерлер хабар жүргізді. Журналистер нансыз қалды деп айтуға болады. Қазір солар қайда? Салыстырып қарасақ, журналистер саясаткерлерден әлдеқайда жақсы жүргізеді екен. Мысалы, Ресейде қанша ділмар болса да, Жириновскийдің хабар жүргізгенін көрдіңіз бе? Демек, кәсіби журналистер саясаткерлерді бәрібір ығыстырып шығарды. Және олардың пікірімен қоғам санасады. Міне, сондай журналистер мен журналистикаға жаңадан қадам басқан журналистердің қоғамдағы орны мен мәртебесі қандай болу керек? Тіпті, журналистика бойынша арнайы білім алмаған мамандар ше? Осының бәрінің орнын нақты ашып беретін заң ғой. Ал бұл тұрғыда «журналистің құқын шектейді» дегенді түсінбеймін. Біржақты қарамау керек.
Ақпараттық қауіпсіздік мәселесінде журналистің рөлі зор. Бұл өзіміздің іштегі емес, халықаралық жағдайға көбірек байланысты болып жатыр. Осы тұрғыдан келгенде бізге бірінші кәсіби журналистер керек, екіншіден олардың орны мен мәртебесі белгіленгені қажет.
– Заң жобасына қатысты қандай да бір нақты ұсынысыңыз бар ма?
– Осы тақырыпқа жазған екі мақалам да медиа коммуникацияға байланысты. Әр бабынан кемшілік іздей беруге болады. Заңда бір сөз артық, бір сөз кем болмауы керек. Сондықтан пікіріміз ескерілді деп ойлаймын. Ең бірінші, журналистің орны белгіленеді. Журналистерге баяғыдан таңып қойған «Төртінші билік» атауы ресми емес, ауада асылып тұрған атау еді. Бұрын журналистикамен журналистердің өзі ғана айналысса, қазір медиа коммуникацияның келуіне байланысты бәрі айналысып кетті.
«Жас Алаш» пен «Қазақ әдебиетін еркін әрі ерекше газет жасадым»
– «Қазақ әдебиеті», «Жас Алаш» газетінде бас редактор болып тұрғанда қабырғалы басылымдарды оқылымды еткеніңізді әрдайым айтып жүресіз. Қазір мерзімді басылымдардың күйі қалай, оқылып жатыр ма?
– Былтыр «БАҚ туралы заңның атын өзгерту керек» деп мәселе көтерсем, биыл жалпы журналистика факультетінің атын өзгерту керек дегенді айта бастадым. Қазір «Журналистика мамандығын оқу керек пе, жоқ па?» деген мәселе тіптен ушығып кетті ғой. Оларға беретін жауабым – журналистика мамандығы өте керек. Әсіресе, қазіргідей ішкі және сыртқы, халықаралық жағдай ушығып тұрған кезде ауадай қажет. Сондықтан журналист мамандығын дайындайтын факультеттің атын «Медиа коммуникация» деп өзгертіп, дипломға «медиа коммуникация өкілі» деп жазу керек. Сонда біз ақпарат кеңістігін газет, журнал, телеарна, радио, сайт, әлеуметтік желі деп бөлмейміз. Бәрі осының ішіне кіріп кетеді. Мамандық ықшамдалады және нақтыланады. Себебі, қазір ақпаратты елдің бәрі тарататын болды.
Тағы бір айтатыным, қазіргі журналистика мамандығы шектеулі білім береді. Ал аты өзгерсе оған жаңа пәндер қосылады. Содан кейін мемлекет журналистерді жаңаша дайындайды. Бұған мемлекет те, президент те, қоғам да назар аударса екен деймін. Сонда көп сұрақтан құтылып, ашық бәсекеге кетеміз. Бізде сала арасында бәсеке жоқ. Газет өз бетінше күнін көріп жатыр, телеарна өз бетінше, әлеуметтік желі өз бетінше. Ауызбірлік жоқ. Бір-бірімен ашық бәсекеге түсіп жатқан жоқ. Әрқайсысының шектеулі шекарасы бар. Міне, соны жою үшін медиа коммуникация маманын дайындау керек.
Медиа коммуникацияға кино да, кітап та, театр да кіреді. Неге десең, белгілі бір элементтері бір-біріне ауысып жатыр. Театрдан да бүгінгі, ертеңгі күнге қатысты ақпарат айтылады, кітаптан да солай. Кітаптың өзі ақпаратқа негізделеді. Ақпаратқа қатысы бар саланың бәрі медиа коммуникация заңына бағынады.
– Бүгінде журналист болғысы келетін жастар көп. Бірақ олар тұрақты жұмыспен қамтамасыз етіліп жатыр ма? Жалпы, оқу орындарынан журналистика бөлімін аша берудің қажеттілігі бар ма?
– Әлгінде «Газет керек пе, жоқ па?» деген мәселені қозғадың ғой, «журналист керек пе, жоқ па?» деген де соған ұқсас. Әлемде газет жойылып кетпегенде, дамыған, өркениетті елдердің жолына түскен ел үшін «газет керек емес» деген ыңғайсыз.
Екіншіден, газет медиа коммуникация кезінде түпнұсқаға айналады. Әлеуметтік желіде небір қызықты пікір айтылып жатса да, көбі газет-журналда жарияланған материалдарға сілтеме береді.
Кез келген журналист талантты болса, орын табады. Оқуға түспей-ақ журналист болып, мақаланы емін-еркін жазатын жастар бар. 4 жыл оқып, екі сөздің басын құрай алмай диплом алғандар да жетеді. Бәрі де оқытушыға байланысты ғой. Мәселен, бір аудандағы педогогикалық колледжден журналистика бөлімін ашып, сол жерге мені жетекші етіп апарса, мықты журналистер дайындап шығаратыныма көзім жетеді. Мәселе бізде журналистика факультетінің көптеп ашылуында емес, мәселе дұрыс кадрдың аз болуында. Қазір журналистика факультетінде дәріс оқимын. Сабақ аяқталғанда студенттер қол шапалақтап шығарып салатын бір оқытушы болса, сол менмін.
– Кезінде «Жас Алаш» газеті бірден-бір тәуелсіз басылым саналғанын айттыңыз. Дегенмен, ойды бүкпесіз айтып, көтерем деген мәселеге шектеу болды ма?
– «Жас Алаш» газетін ғана емес, «Қазақ әдебиеті» газетін де еркін әрі ерекше газет жасадым. Бұл мақтанғаным емес, қазір талай оқырман мен шығарып тұрған кездегі «Қазақ әдебиетін» аңсайды. Осылай істеу бәрінің қолынан келеді ғой. Әрине, қысым, шектеу болмай қоймайды. Бір факті айтайын. «Қазақ әдебиеті» газетінде Ахат ЖАҚСЫБАЕВ бас редактор еді. Орынбасары болдым. Мені «Алатау» телеарнасына директор етіп тағайындады. Ол жерге жұрттар айтып жүргендей досым, басқа адам апарған жоқ. Өзім «Телеарнаны қалай жақсартуға болады?» деген ұсыныстарымды жазып жібердім. «Ұсыныстарыңыз жақсы, енді осыны жүзеге асыра аласыз ба?» деді. «Бірінші басшы қылса, жүзеге асырамын» дедім.
А.Жақсыбаев.
15 күн отырдым. Күнде төрағасына кіріп «телеарнаны бүгіннен бастап өзгертейік» деп маза бермедім. Сөйтсем, «жоғары жақпен ақылдасайық» деп соза берді. Ашуландым да, «Алатау» телеарнасын жоғары жақ емес, халық көреді. Солар үшін өзгертейік» деп ұсынысымды тағы кіргіздім. Қарасам, «ойланайық» деп жазыпты. Сол күні жұмыстан кетіп қалдым. Артымнан министр хабарласты, шу болды, бірақ қайтып барған жоқпын.
Енді ақпарат саласына жоламайтын шығармын деп «Қазақ әдебиетіне» құжатымды алуға барсам, Ахат Жақсыбай аға жағдайды естіп, күлді. «Орныңа таласпаған адам жоқ. Бірақ «әй, осы қайтып келе ме екен» деп сақтап отырмын» деді. Сөйтіп, қайтадан орынбасары болдым. Сондықтан мен жүрген жерде жоғарыдан шектеу болған емес. Және менің тарапымнан журналистерге шектеу болған жоқ.
«Мені «Шыңғыс хан дауын әдейі қозғады» дейтіндер бар екен»
– Сізді «Қазақ әдебиетінде», кейін «Жас Алаш» газетінде «Шыңғыс хан тақырыбын әдейі көтеріп, үлкен дауға айналдырған редактор» дейді екен. Бұған не дейсіз?
– «Түйенің танығаны – жапырақ» демей ме? Шыңғыс хан тақырыбы – мен көтерген көптеген өткір тақырыптың біреуі ғана. Мысалы, «Қазақ әдебиеті» газетінде «Көпшенділер» фильмі түсірілейін деп жатқанда «Абылайхан образын қалай түсіру керек? Біздің тарих қалай таспалануы тиіс?» деген даулы мақала бердім.
Оған себеп – «Қазақфильмнің» басшылары «Абылайханды басқа паланеталықтармен соғыстырмасақ, бүгінгі ұрпақты таң қалдыра алмаймыз» деген ұсыныс айтқан.
Соны әшкерелеп, «Қазақ әдебиетінің» айқара бетіне мақала жарияладық. Одан кейін әдебиеттегі халтураға байланысты жыл бойы пікірталас жүргіздік.
Жел сөзге жол оп-оңай табыла кетеді ғой. Сол Шыңғыс хан дауын әдейі қозғады деп айтатындар бар екен. Шын мәнінде, олай болған жоқ. Хасен ӘДІБАЕВТЫҢ «Отырар ойраны» романын оқып, Шыңғыс ханға қатысты мәселелерді байқадым. Ал М.ШАХАНОВТЫҢ Шыңғыс ханға қатысты позициясын білесіздер. Осы бойынша ізденіп көрсем, ар жағында үлкен мәселе жатыр екен. Содан «Ақпарат бетінде неге талдамаймыз, мұны неге күңкіл әңгімемен шектейміз? Қазақ хандарының көбі Шыңғыс ханнан тараса, біз неге бұл тақырыптап қашуымыз керек?» деп ойладым. Сөйтіп Хасен Әдібаевқа тапсырма бердім. Кейін оған жауап келді, оны басуың керек. Тағы қарсы жауап келді. Мұны жарияламасаң тағы болмайды. Бас жарып, көз шығаратын ештеңе жоқ. Әркімнің өз пікірін айтуына еркіндік бердім. Бұл «Қазақ әдебиетінде» басталды, «Жас Алашта» жалғасты.
М.Мағауин.
– Журналистикада және жазушылық өнерде кімді ұстаз тұттыңыз?
– Жалпы, өзіме өзім ұстазбын. Әуелі Сейдахмет БЕРДІҚҰЛОВТЫҢ қолынан өттім. Журналистика факультетін бітіріп келген кезім. Тапсырма берді. Сұхбат болған соң, ертең берем деп ойладым. Содан ол «Шерхан МҰРТАЗА үйіндегі жеңгең босанайын деп жатқанда іссапарға кеткен, сенікі не жүріс? Бүгін кабинетке қонсаң да, осыны бітір» деп кетіп қалды. Бәлкім, әзіл-шыны аралас айтқан шығар. Бірақ редакцияға қонып, таңертең қолына тап-тұйнақтай етіп ұстата қойдым. Разылығын алдым.
Екінші ұстазым – Шерхан МҰРТАЗА. Лездемеде «Ал жігіттер қоғамда қандай оқиға болып, біз қара басып соны жаза алмай қалдық?» дейтін. Ең белсенді мен болдым ғой деймін, орнымнан атып тұрып «Қайрат» қазақтың футбол командасы дейміз, бірақ ішінде бір-екі-ақ қазақ бар. «Қайрат қай республиканың командасы?» деген мақала жазсам, қалай қарайсыз?» дедім. «Отыр да жаз, нөмірге саламыз» деді. Бұл қоғамда резонанс туғызды.
Әлі есімде, Шерхан Мұртаза мүйізі қарағайдай журналистердің материалдарын сиямен өңдеп, залдағы тақтаға іліп қоятын. Оған ешкім намыстанбайтын. Қазір ондай жоқ. Тіпті, қазір редактор мақала оқымай ма деген қорқыныш бар.
Үшіншісі – Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ. Міне, осы кісілер ұстаз болды. Ал жазушы Мұхтар МАҒАУИН қасына ертіп жүрмесе де мінезімен, сынап жазған бірлі-екілі сөзімен мені тәрбиеледі. Мағауин ең алғашқы әңгімемді Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВҚА айтқызып, Әлібек МАЛАЕВ деген аудармашыға орысшаға аудартты. Мәскеуде өткен жас жазушылардың конференциясына барып, «Молодая гвардия» журналының редакциясында оқып беріп, КСРО жазушылар одағына мүшелікке қабылдандым.
Сондай-ақ, кәсіби ғана емес, адамгершілік тұрғыдағы бірден-бір ұстазым – Оралхан БӨКЕЙ. Қайбір жылдары бизнеске кетіп қалып, жап-жақсы қаржы тапқам. Сонда Орағаң шақырып алып «Не бар, қайт бері» деген. «Қазақ әдебиетінде» бас редактор кезінде орынбасарлыққа мені таңдады. Сол кезде көбі мені «жас қой» деген.
«Алтынбек – мемлекет басшылығына келетін бірден-бір кандидат болды»
– Сіз оқыған курстан кіл мықтылар шыққан ғой. Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫМЕН де жақын дос болдыңыз. «Ол кісі министр болғанда курстастарына шарапаты тиген» деген әңгімені жиі естіп қаламыз. Осыған жауапты өзіңізден білсек.
– Кейде бір курстан тұлғалар көп шығады. Алтынбек қатарда қызмет етіп жүрген кезде Оралхан Бөкей, Әлия Бөпежанова біледі, «Қазақ әдебиетіне» жұмысқа шақырдық. Біз Алтынбекпен ешқандай басшы, қосшы деп жұмыс істемедік. Бірге талай футбол ойнадық. Байқамай аяғынан теуіп жібергенімде Алтынбек құлап қалып, көзәйнегі бір жаққа ұшып кетті. Сол жердегінің бәрі біртүрлі болып қалды. Қанша дегенмен, қызметі дардай адам. Футбол аяқталған соң жігіттер әңгіме қылып: «Сізді қатты шалып жіберді ме?», – деп сұрағанда ол: «Рахат Әлиев өзін теуіп кеткен адамды пистолетпен қуатын», – деп әзілдегені есімде.
А.Сәрсенбайұлы.
Өзінің кішкентай амбициясы үшін үлкен мақсатты құрбандыққа шалып жіберетін жігіттерді түсінбеймін. Мысалы, өте жақсы көретін талантты інім Қасым АМАНЖОЛ он шақты жыл бұрын сондай әңгіме айтып жүретін. Арада он жыл өткеннен кейін тағы сол әңгіменің шеті шығады. Өзім үшін күйінген жоқпын, Алтынбек үшін намыстандым. Мемлекеттің тәуелсіздігі үшін күресіп, қайраткер тұлғаға айналып, басын бәйгеге тігіп, басқаны қойып, сол кездегі президентпен алысып өткен арысымыз Алтынбек Сәрсенбайұлы олардың сөзінше әшейін қасындағы туыстарын, курстастарын, жерлестерін қызметке тартатын адам болып шықты ма? «Егер ол билікке келсе, тура соны істейді» деп ойламаймыз ба? Біз Алтынбектің абыройына нұқсан келтірген жоқпыз ба?
Мысалы, мен жаман журналист, жаман жазушы болсам, «Алтынбек мына байғұсты сүйрелеп еді. Алтынбекті өлтіргеннен кейін Жүсіпбек далада қалды» деп айтуына болар еді.
Екінші курста «Жалын» алманағында «Жылантөбе хикаясы» атты әңгімем жарық көрді. Осындай талантым бар кезде мені қалай Алтынбек сүйреуі керек?
Жалпы, біздің курстың жігіттері – өз алдына тұлға, бір төбе. Әлі күнге дейін бір-бірімізбен мүйіз шайқасып тұрамыз. Оған бола жау боп кеткен ешқайсымыз жоқ. Кейде Бейбіт САПАРАЛЫ екеуміз намысқа тиетін әңгімені басылым бетінде айтып саламыз. Онда тұрған ештеңе жоқ. Дархан МЫҢБАЙ да өз жолымен келе жатқан адам. Алтынбек қайда, Дархан қайда, екеуі екі бөлек.
Еркін ҚЫДЫР да өзінше талант. Сол Еркін Қыдыр Оңтүстік Қазқстан облысында жаңадан жұмыс істеп жүргенде маған келген. «Сен Тұтқабай ИМАНБЕКОВКЕ айтып, меншікті тілші ретінде жұмысқа орналасуыма көмектесші» деген. Сонда оған Алтынбек көмектескен жоқ қой.
Сосын бірде Шымкентке іссапарға барып, қайтарда пойызға отырсам, Шәмшидин ПАТТЕЕВ отыр. «Неғып жүрсің?» деп едім, «білмеймін, ауылда музейлерді жөндеп жүрем бе, әлде Алматыға келем бе?» деді. «Алматыға кел, алғашқы пәтеріңді тауып берейін» деп үйдің жанынан пәтер тауып бергем. Келді де, «Өнер» баспасына орналасты, бизнеспен айналысты. Егер ол «Түркістан» газетіне бас редактор болмаса, ақшалы азамат болып кететін еді. Бірақ ол бәрін тастады да, газетке келді.
Сенат депутаты Нұртөре ЖҮСІПТІ де білесіңдер. Бұлардың әрқайсысын Алтынбектен кем еді деп айтуға аузым бармайды. Әрине, заманға байланысты ұстанымдарында өзгеріс болған шығар, тайғанақтық танытқан шығар, бірақ әуел баста бәрі де маңдайы жарқыраған талантты жігіттер болды.
Кейбіреулер әлгіндей әңгімені айту арқылы бізді төмендетпейді, Алтынбектің тұлғасын төмендетеді. Әйтпесе, Алтынбектің жанында жүрдім, досы болдым, бірге аңға бардым, футбол ойнадым дегеннің өзі үлкен мақтанышқа айналады деп ойлаймын.
Алтынбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ есімін жерлестері, жекелеген топтар, партиялар ғана емес, мемлекет болып ұлықтауымыз керек. Ол мемлекет құрудағы үлкен тұлға ретінде бағалануы керек.
Фото: Асылхан Әбдірайымұлы
– Бір сұхбатыңызда «Алтынбек тікелей жүйенің құрбаны дегенге келіспеймін. Сол жүйедегі жекелеген адамның ашық жауы болды. Солардың қолынан қаза болған шығар деп ойлаймын» депсіз. Шын мәнінде, бұл жұмбақ өлімнің себебі қашан ашылады?
–Мен оны «оппозиционер қатарында болған жоқ» деген мағынада айтпадым. Алтынбектің оппозицияда болғаны жаман атақ демедім. Бірақ сол атақ Алтынбекті тануға, атын есте қалдыруға әлі күнге кедергісін келтіріп жүр.
Алтынбек – мемлекетшіл тұлға, мемлекеттің құрылуындағы ықпалды қайраткер. Ол мемлекетті түзеймін деп алысты, жанын берді. Демократиялық қозғалыс идеясының иесі де – Алтынбек. Мұны ол билікте, мемлекеттік қызметте жүріп құрды. Алтынбек елге оппозицияның керек екенін ісімен дәлелдеді.
Екінші, біз үнемі ашығын айтпай, мына мәселеден айналып өтеміз: Алтынбек – Назарбаевтан кейінгі сол кездегі мемлекет басшылығына келетін бірден-бір кандидат болды. Назарбаев кеткен жағдайда орнына Алтынбек келетін барлық жағдай туып тұрды.
Алтынбек қаза болғаннан кейін «Алқа» журналында «Қалға» деген саяси мақала жаздым. Бұл сөз М.Мағауиннің «Аласапыран» романында бар. Қалға – хан жорыққа кеткен кезде мемлекетті аман ұстап тұру үшін орнына қалатын жауапты адам. Ол әртүрлі қызмет атқаруы мүмкін. Бірақ қоғамдағы, мемлекеттегі атқарып отырған рөлі қалғалық деңгейдегі адам. Алтынбек бар жағынан «Қалға» деген атқа лайықты болды. Ол кез келген уақытта таққа отыруы мүмкін еді. Міне, Алтынбекке қастандықтың түп-тамыры осында жатыр. Алтынбекке кім қастандық жасағанын іздеген адам болса, сол кезде таққа кімдер таласты, солардың арасынан іздеу керек.
«Қысы-жазы аяқ киімді ұлтарақсыз кимеймін»
– Көркем дүниеден бөлек, фильмдерге де сценарий жазып жүрсіз. Осы уақытқа дейін үш фильм түскен екен. Дегенмен, жаза алмай жүрген тақырыбыңыз бар ма?
– «Жансебіл», «Талан», «Мұқағали» фильмі таспаланды. Жаза алмай жүрген тақырып көп. Уақыт жетпей жатыр. Бұл менің ерекшелігім деймін бе, екі шығарманы қатар жазуға тырысамын. Ол бір сценарий, не көркем шығарма болуы мүмкін. Соңғы жылдары «Қыш адам», «Қалам ұшындағы миф» атты екі эсселер кітабым шықты. Мені кейде кинодраматург деп таныстырады.
Сатыбалды НАРЫМБЕТОВПЕН көрші тұрдым. Мұқағалиды көрген күні телефон соғып «маған қатты әсер етті, ұнады» деді. Кейін Смағұл ЕЛУБАЙ да «тебіреніп көрдім, енді сені кинодраматург» деп атаймын деді. Кино мамандары жақсы пікір жазды. 3-4 адам қарсы пікір айтса да, «Мұқағали» фильмі бір жыл ішінде шетелден сыйлық алды.
– Өзіңізбен сұхбат алам дегелі біраз болды. Сізде мүлдем уақыт жоқ екен. Студенттерге дәріс оқисыз, «Үркер» бағдарламасын жүргізесіз. Арасында жазып жатқан шығармалар бар дегендей. Соған қарамастан бос уақыт тауып, бақша баптап, жеміс ағашын будандастыратын да өнеріңіз бар екен...
– Шабдалы мен өрікті будандастырамын. Жалпы, тыным таппаймын. Тауға жиі шығамын. «Жас Алашқа» редактор болғанда «өздерің салауатты өмірді насихаттайсыңдар, бірақ спортпен айналыспайсыңдар» деп журналистерді тауға да шығардым, қырға да апардым. Аптасына екі рет футболға, бассейнге баратын едік.
– Сізді жазушы Ғабит Мүсірепов сияқты терезе алдында тұрып жазады дейді ғой.
– Иә, түрегеп тұрып жазамын. Баяғыда студент кезімізде Қадыр Мырза ӘЛІГЕ: «Қадыр аға, ақындар өлеңді мас боп жазатыны рас па?», – дегенде: «Мас адамның ой-санасы тұманданып кетеді. Ондай адам қалай өлең жазады?», – деген еді. Сол сияқты жатып алып жазған адам ұйқылы-ояу жазады. Ойымда жүрген нәрсені өндіріп жазып тастаймын. Жаз мезгілінде далада жазамын.
– Жазушы, әдебиет зерттеуші Ақселеу СЕЙДІМБЕКТІҢ айтуымен әрдайым табаныңызға ұлтарақ салып жүруді әдетке айналдырғаныңыз рас па?
– Ақселеу СЕЙДІМБЕК Төле би мен Мұратбаев көшесінің қиылысында тұратын. Бір күні өтіп бара жатқанда мені тоқтатып алды. Әлі 30-ға толмаған жас жігітпін ғой. Бір кезде «туфлиіңді шеш» деді де: «Ау, ұлтарағы қайда? Саған ешкім айтпаған ба?», – деді. «Ой, аға күн ыстық қой» деп едім, «керісінше күн ыстықта салып жүру керек. Кейін біз сияқты жасың ұлғаяды. Маған да 80-дегі ақсақал үйретті. Содан бері табанымнан ұлтарақ тастаған емеспін. Қайратты еркек боласың», – дегені.
Міне, содан бері қысы-жазы аяқ киімді ұлтарақсыз кимеймін.
– Сұхбатыңызға рақмет!
