Алаш Орда Кеңес үкіметіне қалай қарсы тұрды?

1917 жылы феврал төңкерісінен кейін қазақтың ұлтшыл зиалылары Керенскийдің уақытша үкіметін сүйемелдеді, халыққа құрылтайдың пайдалы екенін түсіндірді, қайта-қайта жалпы қазақ сиезін шақырып, байшыл-бұқарашыл ресей мемлекетінде қазақтың автономиясының қай түрлі болуын, барлық қазақ облыстарын біріктіруді кеңесті.

Қазақ жұртшылығында ол кезде ерекше белсенділік еткен қазақтың бетке шығары (байы, саудагері, әкімедері) болды. Ұлтшыл оқығандар да осылардың ыңғайы мен болып, солардың сойылын соқты. Қазақ оқығандары жалпы қазақ халқының пайдасын көздеген болып, расында әлгі бетке шығар дәулеттілердің пайдасын көздеді, қара бұқараның мұңына, мұқтажына зер салады. 1916 ншы жылғы қазақтың патша үкіметіне қарсы көтерілісінде зиялылар халықтан бөлек болды. Зиялылардың бір қатары патша үкіметінің әкімшілігінде болып, қан төгіп көтерілісті басуға араласты, пікірлі ұлтшылдар, болып жатқан оқиғаға құр сырттан қарап отырды. Газет жүзінде – уақытсыз көтеріліс жасадың, әл келмейтін жұмысқа әуіреленіп әлек боласың, тұрмысыңды нашарлатасың, онанда үкіметтің бұйрығына мойынсұн – деп үгіттеді. Халықты қойдай қырып, көтерілісті басып жатқанда, патша үкіметінің шексіз қаталдығына еш бір наразылық білдірмеді.

Кадет бен меншебектерге қосылып, ұлтшылдар газет бетінде үкіметті кеңестердің қолына беруге қарсы болды, уақытша үкіметті мақтады, жеңбей тұрып соғысты тоқтатбау керек дегенді айтты, феврал төңкерісінен кейін Орынборда Торғай облысын билеуші камитет (Гражданский комитет) құрылып, мұның бастығы Бөкей-хан ұлы Әлихан болды. Міне осы камитетте де, оның шықарған облыстық сиездерінде де, жалпы қазақ сиезінде де (жалпы қазақ сиезі Орынборда 1917 інші жылы иулдің 21-26 – да болды) осы ұлтшылдар үстем болып, өз жолын, мәселен уақытша үкіметке көмек беру, құрылтай шақыру сияқтыларын өткізіп алды. 1917-жылғы декабрде, Орынбор қаласында, қазақ орыс атаманы Дутовтың беті мен шақырылған, жалпы қазақ сиезінде (анығын айтқанда қазақтың бетке шығарларының сиезінде) «Алаш Орда» партиясы түзеліп, «Алаш Орда үкіметі» жасалды да, Кеңес үкіметі мен күресу жолы ашық айтылды. Алаш Орда бастықтары әуелде Эес-ерлер камитетіне қосылғаны рас, бірақ соңынан жеме-жемге келгенде ақтмармен тізе қосып кетті.

«Қазақ» газеті мен «Алаш Орданың» істеген ісін, Түркістан қазағы арасында, «Бірлік туы» газеті, қазақтың Алаш Ордашыл ұлтшылдары істеп отырды. Мұның бастығы, осы күнде шетте орыс  ақтары мен бірге қашып жүрген, Шоқай ұлы Мұстафа болды. «Бірлік туы» газеті 1918 інші жылдың ортасына шейін Ташкенде шығып тұрды, мұның төңірегінде жиналған ұлтшылдар 1919 ыншы жылға шейін Кеңес үкіметіне қарсы үгіт жүргізу мен келді. Мәселен Кеңес үкіметінің жаңа орнаған кезінде Түркістан қаласында Түркістан қазағының жалпы сиезі болып, оған Алаш Орданың өкілдері (Дулат ұлы Міржақып) келді. Осы сиез – Алаш Орданы жасап, Кеңес үкіметіне қарсы болуға, Шоқай ұлы Мұстафа басшылық қып жүрген «Қоқанның байшыл автономиясы үкіметі» мен одақ болуға қаулы қылды. Қоқан үкіметі бір кезде жанарал Калединнің «Оңтүстік – шығыс одағына» да қосылмақшы болған еді. Соңынан Калчак шыққан кезде, Алаш Орда соған қосылады, Кеңес үкіметіне қарсы жұмысын бұрынғыдан да көрі күшейтеді. Қызылдарға қосылған қазақдарды абақтыға салады, қазақтан әскер жинап, орыс ақтарының қолына береді, қазақтан мал, азық жинайды. Сүйтіп, қысқасы, қазақ халқының мүдесін орыс ақтарына сатады. «Алаш Орда» өзінің ұлтшылдық мақсатына көмек алмақшы болады, бірақ үміті зайығы кетеді: үйткені жанарал, адмиралдар ұлтшылдарға сенбейді. Осыны көре тұрса да, ұлтшылдар балшебекке бағынудан, Калчактың қорлығында жүруді артық көреді.

Қазақ еңбекшілерінің Кеңес үкіметін жақтауы. Қазақ ішінде Кеңес үкіметін жақтаушылар да шыға бастайды. Астрахан ауданындағы қалың жұмыскерге жақынырақ болғандықтан, Бөкей қазағы Кеңес үкіметіне қосылады. Қазақстанның солтүстік губернелерінде ең алды мен Торғай облысында Кеңес үкіметі орнайды, 1918 інші жылдың басында Орынборда Торғай облысның облыстық Кеңес сиезі шақырылады. Нақ осы сол кезде Омбыдағы және Шығыс Қазақстанның көп жерлеріндегі қазақ жастары Алаш Орданың саясатына риза болмай, өз алдына төңкерісшіл үйірмелер ашып, Кеңес үкіметіне қосылуға көріне қам қылады. Қызыл әскердің мерейі үстем болып, ақтар жеңіле бастаған кезде, Алаш Орда әскері де аза байстайды (мәселен Қостанайдың қазақ полкі соғыстан бас тартады, Орал болысында әскерлікке жиналған қазақ жігеттері жанжал шығарады).

Кеңес үкіметіне қарсы көп соғысқан да, оған бәрінен соң бағынған да Алаш Орданың Орал облысындағы бөлімі болды. Мұның бастығы Досмағамбет ұлы Жианша еді, қызыл әскерден Дутов жеңіліп, Калчак да құлауға айнала бастаған кезде, Алаш Ордашылар бірінен соң бірі Кеңес үкіметі жағына шыға бастайды. Ең алды мен Кеңес үкіметіне қосылған Алаш Орданың Жаман қаладағы бөлімі, мұның бастығы Байтұрсын ұлы Ахмет еді. Мұнан соң басқалары да Кеңес үкіметіне қосылды. Ақтарға қарсы, Алаш Ордаға қарсы қазақтан құралған қызыл әскер де, қазақ балшебектері де белсеніп соғысты. Қазақстанның Түркістан бөлімінде Кеңес үкіметі октабыр төңкерісі болысы мен ақ орнады. Түркістанның басқа жерлері мен қатар, мұнда төңкеріс оқиғаларының дамуы да өзгеше болды. Сондықтан сол түстік губернелерге қарағанда (пұрсент есебі мен) мұнда қазақ коменестерінің саны да көбірек болды.

Алаш Орданың қызметі, оның орыс ақтары мен одақтасуы қазақтың ұлтшыл оқығандарының кім екенін, оның таптық бағыты қандай екенін айқын көзге көрсетті. Міне осыдан бстап қазақтың ұлтшыл оқығандарының салы суға кетеді, қазақ бұқарасының көзінде оның беделі жойылады. Қазақстанда Кеңес үкіметі орнаудан бұрынғы оқиғалардың түрі осы. Осыдан кейін Кеңес үкіметін күшейту, жаңа тұрмыс орнату дәуірі басталады.

«Қазақстан». 1927 ж.

Тұрар Рысқұлов

Абай Мырзаның жазбасынан