Өктәбір төңкерісінен бұрын Ресейде оқу, тәрбие жұмыстары оңды еді, елдің көзін ашып, ілгері бастырып келе жатыр еді – деп кеңес өкіметіне берілген, бағынған адам түгіл кеңес өкіметінің ең арсыз дұшпаны да айта алмады.
Патша үкіметінің саяси бейнеқор елді қараңғыда ұстау, оқушы жанарды өзгерісшілдігінен олай бағып діншіл, пансашыл жасау баулыған еді. Бұлай бола тұрса да тұрмыстағы даму заңы шабанда болса, ілгерілеп келе жатқан төнкерісшілдің патша саясатына тоқырамай ілгері баса берген; жыл санап оқушы жастар төңкеріс жұмысына, жұртшылық жұмысына араласа берген. Патша өкіметіне істерін білмей дал болған оқу министірлері ай сайын жаңартылып келіп отырған. Сонда да оқу, тәрбие жұмыстары оңдалмаған. Соңғы министірлердің бірі – Касу өлері алдында: – Мен оқу жұмысын үйлестіре алмадым,менің басыма қоятын тасқа «министір Касу» деп жазбаңдар, «доктор Касу» деп жазыңдар, – деп өсиет қалдырған.
Қозғалыс, аздап арпалысу жоғарғы мектептердегі оқушылар арасында ғана болған, төменгі мектептердің оқушылары поптың, шіркеудің қойнынан шыға алмай, оқыту сабағынан намазы көп болған. Бұдан шыққан нәтиже бермей жұмысшы,қара шаруаларының арасындағы 70–80 % сауатсыздық еді.
Бұратаналар арасында оқу, тәрбие жұмыстары бұдан да нашар еді. Түнге орысынан бұрын қазақ елінің 10–15 % хат таныса, ол мектепте оқып таныған емес, әліпби, газет, қисса оқып танығандар еді. Оқып таныған орта мектеп жоқ еді. Қазақ тілінде сабақ оқылатын бастауыш мектеп жоқ еді. Жоғарғы мектептерге кірген қазақ баласының жалпы саны жүзге жететін еді.
1914–1917-нші жылдарда жаугершілер соғысы болды.1916-ншы жылы бұратаналар \акуп\ (акоп) қазуға айдалды. Ел шаруасы күйзелді, ізі кетіп тоқтап қалды. Фабрика, зауыттар қирады. Мектептер жабылды, үйлері қирады, солдат жататын казарма болды, ат қора болды, ауруларды, жаралыларды бағатын лазарет болды. Шала-жансар оқу-тәрбие ойы бүтіндей солды. 1917-нші жылы азамат соғыс басталды. Кеңес өкіметі орнай бастады. Тап соғыс көп уақытқа шейін сөнбеді. Жердің алдынан бірі Ресей мемлекеті ұлы жортуыл астында болды. Жеңілген капиталшылар байып болды, өрт салды. Кәсіп бүтіндей тоқталды. Ел ішін апат ауыр қаптады, ашаршылық кірді; ел шыбындай қырыла бастады... осындай сорапыл мезгілдерде оқу тәрбие жұмысы жесір қалды. Жетім – жесір байсыздар көбейді. Ашаршылық кейін қазақ ауылында кателок [котелок – ыдыс, құты] арқалаған жетім бала толып кетті. Мұндай балалар орыс қалаларында да көбейді.
Өкімет зор екпінмен панасыздарға жәрдем беруі жұмысына кірісуі қала-қалаларда балалар үйлері ашылды. Панасыз балаларды есептеп жинап, асырап аш аймақтардан тоқ аймақтарға көшіре бастады...
1922–1923-інші жылдардағы есепке қарағанда, Ресейдегі есепке алынған панасыз баланың саны аса көп. Қазақстандағылардың саны 180.000. ... 180 мыңның ішіне қазақ ауласындағы кателок [котелок – ыдыс, құты] арқалаған көп бала. Байлардың жұғындысын ішкен көп бала [есепке] кірмей қалған, есебі алынбаған.
Бұл қалың панасыздар қолы өкіметінің бұқара елдің сіңірген еңбегінің арқасында жұқара берген. Осы күні Қазақстанның есепке алынған панасыз балалардың саны 30.000 шамалы, балалардың 11.000-ы ұйымдастырылған, қолда бағулы, 19.000- дайы қаңғып жүр. Бұл есепке де кірмей қалған, ауылда кателок [котелок – ыдыс, құты] арқалаған қазақ баласы көп болса керек.
Ұйымдастырылған панасыздар балалар үйлерінде тәрбиеленеді, еңбек артелдері ұйымдастырып тәрбиелейді, шарт жасап шаруасы күйлі азаматтарға асырауға беріледі, кейін елдеріне қайтарылады. Міне, осындай шаралар арқасында жыл санап панасыздардың саны азайып келеді. Бірақ 20000 панасыз бала. Мұның үстіне есепке алынбағандарды қоссақ, көп сан болып шығады.
Ашаршылық болып, балалардың панасыз жүргеніне 5–6 жыл болып қалды. Ол күнде он жасар бала бұл күнде 16 жасар жеткіншек болды. Біраз тәрбие көрмей, кателок [котелок – ыдыс, құты] арқалап, қаңғып жүргендіктен салты бұзылды, еңбек жасауға мойны жар бермейтін болды. Осы күні темір жолдардың бойында мұндай \панасыз жеткіншектер\ ұрлық жасайтын; кісі өлтіретін бұзақылар болды. Өздеріне \ішпана\ деп ат қойып, бұзықтықтарына мақтанатын салтқа түсті. Ауылдағы қазақ панасыздары ішпана бола алмаса да, қайыр сұрап келіп, келген ойының тұсау шідерін ұрлап кететін дәрежеге жетті. Қысқасы, панасыздар да қоғамның залалды мүшесі болуға бет алды.
1) Барлық панасыздардың, әсіресе ауылдағылардың дұрыс есебін алу;
2) Балалар достары ұйымының\ \балалар комиссиясының\ қызметінің күшеюі;
3) Бұл ұйымдарымыздың мүшелерінің санын, белсенді мүшелерінің санын дұрыс есептеу;
4) Бұлардың жұмысын ауыл арасына ендіріп, ауыл азаматтары қатарына тарту;
5) Қаражат молайтуы;
6) Қамқор кеңестерін ашу;
7) Балалар үйлерін ашу;
8) Панасыз жеткіншектерді ұйымдастырып, жұмысқа үйрету... тағы осындайлар.
Әлихан Бөкейхан
«Жаңа мектеп» журналы, № 6, 1926 жыл
