Алматыда биыл түрлі ғылыми-танымдық, әдеби шығармалар мен аудармалар, әлеуметтік еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде жас қаламгерлер мен қазақ әдебиетінде ойып тұрып орын алатын тұлғалардың да оқырман қауымға берері мол кітаптарының тұсауы кесілді. Ғылыми еңбектердің де қоғам үшін айтулы маңызы бар. Осы негізде Алматы қаласында 25-26 сәуірде Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде (ҚазҰУ) білім ордасының 90 жылдығына арналған «Э.Тенишев кеңістігі: түркітану және ғылымдағы ғұмыр» тақырыбында өткен халықаралық конференцияны айтуға болады. Конференцияға Қазақстан, Түркия, Әзірбайжан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан және басқа елдерден 80-ге жуық ғалым қатысуда. Бұл шара белгілі шығыстанушы, түркітанушы Эдхам Рахымұлы Тенишевтің ғылыми мұрасын талқылауға және оның ғылыми-теориялық, салыстырмалы-тарихи зерттеулерін саралауға арналған.
Конференцияның ашылуында ҚазҰУ-дың Басқарма мүшесі – ғылыми-инновациялық қызмет жөніндегі проректор Жәмила Айтжанова іс-шараның маңыздылығын атап өтті. Ол Эдхам Тенишевтің түркітану ғылымындағы рөлін ерекше бағалап, ғалымның еңбек жолына тоқталды. Эдхам Тенишевтің туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған бұл конференция ғалымның руникалық жазба жәдігерлерін зерттеудегі маңызды үлесін және оның түркі әлеміндегі ғылыми жетістіктерін тағы да бір мәрте еске салады.
Эдхам Тенишев түркітану ғылымының дамуына айрықша үлес қосқан ғалымдардың бірі. Ол 200-ден астам ғылыми-зерттеу жұмыстардың, оның ішінде 15-ке жуық ғылыми монографиялар мен оқулықтардың авторы. Ғалымның еңбектері түркі тілдерінің тарихи және салыстырмалы зерттеулеріне негізделген, оның ішінде VI-VIII ғасырларда Орхон-Енисей және Талас ескерткіштерінің тілін зерттеуі ерекше орын алады. Эдхам Тенишевтің «жасанды жазбаша тіл» термині түркі тілдерінің жазба дәстүрін зерттеуде маңызды жаңалық болды.
Конференцияға қатысушылар Эдхам Тенишевтің еңбектерінің түркі әлемін зерттеуші ғалымдар арасында кеңінен танымал екенін атап өтті. Шара барысында ғалымдардың халықаралық ынтымақтастығы және болашақ зерттеулердің даму бағыттары талқыланды. Жекелеген тақырыптық секцияларда жас ғалымдардың ғылыми-зерттеу әлеуетін арттыру, түркітану мен тенишевтануға деген ғылыми қызығушылықтарды қолдау мәселелері қарастырылды. Конференция нәтижесінде қатысушылардың баяндамалар жинағы жарық көрді.
Конференция түрлі бағыттардан тұрды. Олар тіл мен мәдениеттің әрекеттесуіндегі Тенишеввтің түркі әлемі, сонымен қатар оның салыстырмалы-тарихи зерттеулері, әрі Еуразия халықтарының эпостық туындылары, этнография, мәдениет секілді бағыттары қамтылды.
Осы секілді ғылыми-танымдық еңбектердің қатары Халитов атты жас Гуманитарлық білімі бар, АҚШ-тағы бизнес мектебін бітірген Ильдар Халитовтің кітабымен толықты. Халитов өзінің ерекше хоббиін метеориттерді зерттеу мен жинауды тапты. Халитов маркетолог болып табысты жұмыс істеді және қазір электронды коммерция саласындағы отбасылық бизнесті басқарады. Бірегей нәрсе жасау идеясы оған 15 жасар ұлының кеңесімен келген. 2021 жылдың соңында танымал ерлердің хоббиі туралы мақаланы оқығаннан кейін ол метеорологияға қызығушылық танытты.
Ол хоббиін OLX сайтында метеориттерді іздеуден бастады, сол жерде Қарағанды облысынан үлкен метеорит тапқан Валерий Миллермен танысады. Бұл танысу Халитовты метеориттерді одан әрі зерттеп, кітап жазуға шабыттандырды. Халитовтың «Қазақ метеориттері» кітабында соңғы 183 жылда Қазақстан аумағына құлаған ресми құжатталған 23 метеорит туралы айтылады. Ол олардың шығу тегі мен Жерге келгенге дейін жүріп өткен жолдарын егжей-тегжейлі сипаттайды. Метеориттерді зерттеу ғалымдарға ғаламды жақсырақ түсінуге көмектеседі, өйткені метеориттер ғарыш туралы құнды ақпарат береді.
Халитов өз кітабында метеориттерге қатысты статистикалық мәліметтерді де келтіреді: жыл сайын Жер бетіне 500-ге жуық метеорит жетеді, оның 20-сы ғана табылса, 350-і мұхиттарда жоғалады, ал 130-ы құрлықта жоғалады. Табылған метеориттер көбінесе коллекционерлерге, мұражайларға сатылады немесе зергерлік бұйымдарда қолданылады. Тіркелген кезде метеориттер жақын маңдағы елді мекеннің, көлдің немесе өзеннің атымен аталады. Метеориттер үш негізгі класқа бөлінеді: тасты, темір және тасты темір. Халитов қазақ метеориттерінің кесектерін жинап, оңай сату үшін ірі тастарды жиі аралайды. Бір грамм метеорит шамамен 1 доллар тұрады.
Халитовтың коллекциясы «Березовка» деп аталатын метеориттен басталды - ол 2013 жылы Павлодар облысында табылды, табылған заттың салмағы лайықты болды - 35 келі 650 грамм. Қазір оның негізгі бөлігі Мәскеуде, Әлем тарихы мұражайында сақтаулы.
«Бұл стандартты тас метеорит, хондрит, ол ауыр, оның тығыздығы қарапайым тастан жоғары, өйткені мұнда никельді темір көп», - деп Ильдар Халитов «Березовка» көрсетеді. - Көрдіңіз бе, бұл жерде ұшқындар бар, бұл никель темір, жер бетіндегі тау жыныстарында бар болғаны 1-2% никель, ал метеориттерде 5% -дан бастап никель бар, сондықтан никель құрамын қарапайым талдау арқылы сіз бұл никель емес екенін түсінуге болады. жер үсті жынысы. Бұл 620 грамм, мен оны 620 долларға сатып алдым. Егер оның аты болса, бағасы көтеріледі. Бірден бірнеше килограмм болатын тұтас тасты сатып алсаңыз, грамм бағасы арзанырақ болады. Бірақ бұлар мұражайларға көбірек қолайлы».
Халитов қазақ метеориттерін зерттей бастағанда олардың қазақ мұражайларында жоқ екенін анықтады. Аспаннан ұшқан тастар қазір әлем бойынша сапарын жалғастыруда: мысалы, 1840 жылы Шығыс Қазақстан облысы аумағына құлаған «Қаракөл» метеориті Мәскеуде және 1885 жылы табылған «Ямышева» Павлодар облысына барып, Чикагодағы мұражайда аяқталды.
«Бұл таңқаларлық емес, өйткені Кеңес заманында барлық метеориттерді Мәскеуде орналасқан Ғылым академиясы жинаған, олардың жабық қоймалары бар, оған жете алмайсың. Олардың бірнеше метеориттері бар шағын мұражайы бар, соның ішінде біздікі. Олар менің метеориттерімізді және құжаттары бар папкаларды суретке түсірді, бұл кейбір нәрселерді түсіндіруге көмектесті», - деп Халитов өз кітабында метеориттердің және оларды тауып, зерттеген адамдардың тағдырын баяндайды.
