ايتا كەتەرلىگى، قور اكتيۆى 2014 جىل 77،2 ملرد دوللارعا جەتكەن ەدى. بۇل ەڭ كوپ جينالعان قاراجات كولەمى. سودان بەرى بۇل سوما 26 پايىزعا قىسقارىپتى. بولاشاققا دەپ جينالعان قاراجاتتى ۇكىمەت الەۋمەتتىك سالالاردى قارجىلاندىرۋعا، ونىڭ ىشىندە – زەينەتاقى، جاردەماقى تولەۋگە، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر، اسكەري قىزمەتكەرلەرگە جۇمساپ وتىر. ودان بولەك، ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالار دا اتالعان قوردان قارجىلاندىرىلادى. بۇعان ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ شىعىنىن دا قوسامىز. باسقاشا ايتقاندا، «جىرتىقتى جاماۋعا» كەتىپ جاتىر. بيۋدجەتتى تولتىراتىن باسقا سالالاردىڭ جوق ەكەنىن وسىدان كەيىن بولجاي بەرۋگە بولادى. ال الەمدىك ينفلياسيالىق ءوسىم ءبىزدى اينالىپ كەتپەيتىنى تۇسىنىكتى. سول ءۇشىن ءقازىر قازاقستاننىڭ تابىسىنان شىعىنى ەكى ەسە ارتىق. ەكونوميكاسى شيكىزاتقا بايلانعان ەلدىڭ قارجىلىق جاعدايى راسىمەن مۇشكىل.
الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى ماعبات سپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، پاندەميانىڭ بەلەڭ الۋى دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا تىكەلەي اسەر ەتتى.
«قازاقستان 2020 جىلى داعدارىس شارالارىنا 6 ترلن تەڭگە جۇمسادى. بۇل قاراجات بيۋدجەت كىرىسىنىڭ 80 پايىزىن قۇرايدى. ەندى 6 ترلن تەڭگەنىڭ ءبىر بولىگى ەكونوميكانى قولداۋعا جۇمسالسا، ەندى ءبىر بولىگى مەديسينا سالاسىنا باعىتتالدى. ونىڭ ىشىندە – 4،7 ترلن تەڭگە ۇلتتىق قوردان الىندى. قازىرگى دوللار باعامىمەن ەسەپتەسەك – 11 ملرد دوللار. ءقازىر ۇلتتىق قوردا 55 ملرد دوللار قالدى دەگەن اقپارات بار. بۇل قاراجات بىزگە تۋرا 5 جىلعا عانا جەتەدى. ونىڭ ىشىندە – 22 ملرد دوللار اقش-تا، ودان بولەك 5 ملرد دوللار ەۋروپادا بۇعاتتالعان. بيىلىك بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋدان تۇبەگەيلى قاشادى. ءبىزدىڭ التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆىمىز ءقازىر 90 ملرد دوللار ەمەس. ۇلتتىق بانك پەن ۇلتتىق قوردىڭ التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆىن الاتىن بولساق، 60 ملرد دوللارعا جەتەدى. قارجى ينستيتۋتتارى ارقىلى بولىنگەن قاراجاتتى مەملەكەت قانشالىقتى ءتيىمدى يگەرە الدى؟ بۇعان دەيىن ايتىلعانداي، 6 ترلن تەڭگەنىڭ 10 پايىزى ءتيىمسىز جۇمسالعان. اقشانى ءتيىمدى جۇمساۋ بويىنشا ناتيجە وتە تومەن. مىسالى، 600 ملرد تەڭگە ميلليوننان استام حالقى بار الماتى، استانا سياقتى ءىرى قالالاردىڭ ءبىر جىلدىق بيۋدجەتى. 2020 جىلعى دەرەك بويىنشا ەلدەگى «كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ» ۇلەسى جىو-گە شاققاندا، 27 پايىزدى قۇرادى. «كولەڭكەلى ەكونوميكا» اقشانى ءبىر قالتادان ەكىنشىسىنە سالۋ دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل قارجى ۇيىمدارى ارقىلى بولىنگەن قاراجات بيۋدجەتكە تۇسپەگەن نەمەسە سول جەردەن «ۇرلانعان» قاراجات. بۇل زاڭدى نەگىزدە قاداعالاۋدى، تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى»، − دەيدى ساراپشى.
ۇلتتىق قور دەگەندە، نورۆەگيانىڭ ۇلگىسى ەسىمىزگە تۇسەدى. ولار ينۆەستيسيالىق قور دەپ باعالايدى. وندا مۇنايدان تۇسكەن قارجى الەمنىڭ 74 ەلىنەن 9 مىڭنان استام كومپانيا اكسيالارىنا ينۆەستيسيالانعان. قوردىڭ جالپى كولەمى – 1،3 ترلن دوللار. نورۆەگيا ۇكىمەتى جىل سايىن مۇنايدان عانا ەمەس، ءىرى كومپانيالاردىڭ ديۆيدەنتتەرىنەن دە پايدا تاۋىپ وتىر. GSB UIB بيزنەستى تالداۋ ورتالىعى مامانى اسىلحان انداشوۆتىڭ ايتۋىنشا، نورۆەگيا مۇنايدان تۇسكەن پايدانى الەمدىك كوشباسشى كومپانيالاردىڭ قۇندى قاعازدارىنا ينۆەستيسيا جاساپ وتىرسا، رەسەي، قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ قورلارى تاۋەلدىلىگى تومەن اكتيۆتەرگە اقشا سالادى.
«قازاقستان زاڭناماسى بويىنشا ۇلتتىق قور قارجىسى قازاقستان ءجىو كولەمىنىڭ 30 پايىزىنان كەم بولماۋى ءتيىس. 2019 جىلى ول كورسەتكىش 40 پايىزدى قۇراسا، 2020 جىلى 35 پايىزعا جەتتى. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق قور كولەمى ءجىو كولەمىنىڭ 30 پايىزىنا جاقىنداپ قالدى. الەمدەگى لوكداۋنداردان كەيىنگى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋى، ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى داعدارىس، جانە ەۋروپالىق وداق، اقش، ۇلىبريتانيا جانە ت.ب. تاراپىنان كۇتىلەتىن سانكسيالار Brent ماركالى مۇناي باعاسىن 97 دوللارعا جەتۋىنە الىپ كەلدى. ال قازاقستان ۇكىمەتى 2022 جىلى بيۋدجەت بەكىتكەندە، مۇناي باعاسى 60 دوللار بولادى دەپ بولجاعان ەدى. ياعني، مۇنايدان ارتىلعان قاراجات ۇلتتىق قورعا تۇسەدى. سوندىقتان ەگەر مۇناي باعاسى الداعى ۋاقىتتا دا وسىنداي جوعارى بولاتىن بولسا، قورعا تۇسەتىن قاراجات ءوسۋى مۇمكىن»، − دەيدى ساراپشى.
ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى اسەت ەرعالييەۆ «قوردىڭ ۆاليۋتالىق اكتيۆتەرىن 2022 جىلعى 55،3 ملرد دوللاردان 2024 جىلى 61،6 ملرد دوللارعا دەيىن ارتتىرامىز»، — دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. ءبىر سۇحباتىندا قايرات كەلىمبەتوۆ تە «ۇلتتىق قورداعى قاراجات 55 ملرد دوللاردان 2030 جىلى 100 ملرد دوللار بولادى»، دەپ سەندىردى. ءبىراق قالاي كوبەيەتىنىن ناقتى ايتپادى. ال مەملەكەتتىك شىعىندى ۇلتتىق قور ەسەبىنەن جاۋاپ وتىرعانىمىزدى «وندا تۇرعان الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق»، دەپ قىسقا قايىردى. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ 80 پايىزىن مۇنايدان تۇسەتىن تابىس قۇرايدى. ال ساراپشىلار ەلدە مۇناي قورى تاۋسىلۋعا جاقىن دەپ وتىر. ءبىراق ۇكىمەتتىڭ جوسپارى ادەتتەگىدەي، «ءپوزيتيۆتى».
ۇلتتىق بانكىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى ەربولات دوسايەۆ بىلتىر ۇلتتىق قوردا 56،9 ملرد دوللار بار ەكەنىن حابارلاعان بولاتىن.
«Zertteu Research Institute» قق ديرەكتورى شولپان ايتەنوۆانىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق قوردى ءتيىمدى باسقارۋ ءۇشىن كونترسيكلدىق ەرەجە قابىلداندى. بۇل بيۋدجەت كودەكسىنە ەنگىزىلگەن ماڭىزدى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى بولدى. «ەرەجەنىڭ ءمانى مەملەكەتتىك شىعىستاردىڭ ءوسۋ قارقىنىنا شەكتەۋ قويۋ جانە ۇلتتىق قوردىڭ جيناقتاۋ مۇمكىندىكتەرىن كۇشەيتۋگە باسىمدىق بەرىلەدى. الايدا، ول تەك 2024 جىلدان باستاپ كۇشىنە ەنەدى. سونىمەن قاتار، قازاقستان داعدارىسقا قارسى شارالاردىڭ قارجى قۇرالى رەتىندە ۇلتتىق قور قاراجاتىنا بىرنەشە رەت جۇگىنگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. مىسالى، العاش رەت ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى 2008 جىلى «قاۋىپسىزدىك جاستىعى» رەتىندە پايدالانىلدى، سول كەزدە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ شىعىستارى 2،7 ترلن تەڭگەنى، ال ۇلتتىق قوردىڭ ترانسفەرتتەرى 1،06 ترلن تەڭگە بولدى. 2008 جىلدان باستاپ، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ شىعىستارى 5،5 ەسە ءوسىپ، 2021 جىلى 14،9 ترلن تەڭگەنى، ال ۇلتتىق قوردىڭ ترانسفەرتتەرى 4،5 ترلن تەڭگە بولدى. ياعني، سوڭعى 13 جىلدا بيۋدجەتتەگى شىعىستىڭ وسۋىنە ەشكىم شەكتەۋ قويعان جوق. ۇكىمەت الداعى ۋاقىتتا سۋبسيديالاۋدى قىسقارتىپ، ورىنسىز شىعىنداردان باس تارتۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، شيكىزاتتان وزگە بيۋدجەتكە كىرىس اكەلەتىن سالالاردىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋ ماڭىزدى»، − دەيدى ساراپشى.
ايتا كەتەرلىگى، قوردان الىنعان قاراجات قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزىن تولەۋگە جۇمسالمايدى. تەك ىشكى شىعىنداردى جابۋعا كەتىپ جاتىر. ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتىنشە، بيىل جىل باسىندا قوردان 302 ملرد تەڭگە الىنىپتى.
ۇلتتىق قوردى بالتالاساڭ، بۇزىلمايتىن بايلىق دەپ باعالايتىن ۇكىمەت، كوروناداعدارىس سياقتى ايتىپ كەلمەيتىن اپات بولعان جاعدايدا تىعىرىقتان شىعۋدىڭ قانداي جولىن ۇسىنادى ەكەن؟ ونسىز دا 73 ترلن تەڭگە سىرتقى قارىزى بار مەملەكەتتىڭ شيكىزاتتان باسقا تابىسى جوق. بەينەلەپ ايتقاندا، 30 جىلدا ەكونوميكانىڭ درايۆەرى بولاتىن سالانى ءالى انىقتاي العان جوقپىز. سوندىقتان ۇلتتىق قوردىڭ ءتۇبى كورىنە باستادى. بۇل بىزگە دامۋشى ەلدەن دامىعان ەلگە ءوتۋدىڭ اۋىلى ءالى الىس ەكەنىن اڭعارتادى.
ەركە جۇماتاي
