ءبىزدىڭ گازەتانى وقۋشىلارعا ءمالىم،ىشكى ىستەر ءمينيسترى زاكون جوباسىن جاساماق، ءتامام قازاقتىڭ، تۇركىستان،ءتورت قىر وبلىسى ءھام بوكەيلىك بيلىگىن وزگەرتپەك.
بي ءادىل بولماي، جۇرت وڭباق ەمەس. قايدا ىلگەرى باسقان جۇرتقا قاراساق، ءبيى ءادىل، «قازاقتا» جازىلعان ەدى: بەرلين سۋدياسى گەرمانيا پاتشاسى ۆيلگەلىمدى پاتشا جەرىن جالداپ وتىرعان زوسگقا جىعىپ بەرگەنى، پاتشا سەنىڭ پىكىرىڭ زاكوننان تىسقارى دەپ.
انگليا ءبيى بەرلين سۋدياسىنىڭ ارجاعىندا. انگليادا زوست جۇمىسىنداي ىسپەن دامە قىپ بي الدىنا بارمايدى دا. انگليا ءبيى الدىندا جالعىز پاتشاسىنىڭ سوقا باسىنان بولەك ادام ءبارى بىردەي قۇرداس. لوندون سۋدياسى ولگەن انگليا پاتشاسى ەدۋاردتى، وسى كۇنگى پاتشانىڭ اكەسى، پاتشا ەمەس، ناسلەدنيك كۇنىندە كوشەدە تەنتەكتىك قىلدىڭ دەپ 14 كۇن اباقتىعا بۇيىرعان.
قاڭعىرعان ءبيدى، اداسقان بيلىكتى مالدانىپ وتىرعان جۇرت، «انگليا ءبيى-اي!» دەگەندە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى.
انگليا ءبيى، انگليا بيلىگى بىرتە-بىرتە نە زاماننان بەرى جاقسىلىققا جاقسىلىق جامالىپ بولعان. ءبىز ورىس پاتشالىعى جۇرت قاتارىنا كىرىپ، گوسۋدارستۆەنيي دۋما شاقىرعانىمىزعا سەگىز-اق جىل بولادى. انگليا جۇرتى تالاسىپ-تارتىسىپ پالاتا وبشينا، گوسۋدارستۆەنني دۋما العانىنا 7 ءجۇز جىلدان استى. انگليادا جازىلعان زاكوننان، زاكون ورنىنا جۇرت رەسىم باسىم كوپ.
زاكون جۇرت بولىپ جاساعان جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي نوقتا. بۇل نوقتا رەسىمگە سۇيەنسە،رەسىمنەن جۇرت تارتىنبايدى، زاكون جۇرتقا جايلى ساۋلاپ ءجۇرىپ تۇرادى، جۇرت قاشان بولسا دا، رەسىمگە قۇل.
جاس بالا، جالعىز قازاق، اياق-تاباقتى ارتقان تۇيەگە مۇرىندىق تاقپاسا، مولدا كونبىس بولا ما، ورىس پروتوكول جازادى دەپ، جاس بالاسىن قازاق مۇرىندىقسىز تەنتەك تۇيەگە ارتا ما؟ مىنە، رەسىمنەن، عۇمىر جۇزىنە تىسقارى زاكون مىسالى قازاقتىڭ جايىن، تۇرمىسىن بىلسە، تۇيەگە مۇرىندىق تاقپاي ما، وزگە جاقسىلىققا قازاقتى قارىق قىلعانداي! انگليادا «مۇرىندىق» بولمايدى. بي بيلىكتى كوبىنەسە بۇرىنعى وتكەن جاقسى بيلەر ايتقان، جازىلىپ قالعان بيلىككە سۇيەنىپ ايتادى.
بيلىك رەسىمگە سۇيەنگەن سوڭ، بۇل بيلىككە جۇرتتىڭ ءبارى قۇل. انگليادا مينيسترلەر گوسۋدارستۆەنني دۋمانىڭ ك ۇلى دەپ «قازاكقا» جازعان ەدىم. ورىستا شىعارعان زاكون اركىلى ەمەس، رەسىم اركىلى جول بولعان. ءادىل بي قۇدايدان باسكا ادامنان كورىقپاسا بولادى،ءادىل بيلىك رەسىمگە سۇيەنسە ورنىنا كەلەدى. انگليا ءبيىن جۇرت سىيلايدى، اتاقتى بيلەر وقۋ وقيتىن مەدرەسەنى بىتىرگەن، جاسى بولعان، عۇمىرىندا قىلعان ىسىندە كىرى جوق كىسىنى بي سايلاۋىن ەشكىم بەكىتپەيدى ءھام بۇل بي ەشكىمنەن ماقتاۋ، شەن المايدى، سۋد تەرگەمەي ورنىنان تۇسپەيدى. قىزمەتىنە الاتىن حاقىسى مينيسترلەر الاتىن حاقىدان كەم ەمەس. بي الدىندا پاتشانىڭ سوقا باسىنان باسقا بار ادام قۇرداس. انگليادا بي بولماق زور دارەجە، جۇرت كوشىنە زور قۇرمەت. مىنە، انگليا بيلىگىنە قاراساق، بۇلاردىڭ ادىلدىگى جازىپ شىعارعان زاكون ارقىلى ەمەس،جۇرت رەسىمى ارقىلى بولعان.
«ات سىرى - يەسىنە ءمالىم». ءبىز انگليا ەمەسپىز-اۋ! بىزگە گوسۋدارستۆەنني دۋما ارقىلى شىعارعان زاكون كەرەك. بىزدە ءادىل بي، ءادىل بيلىك رەسىم بولسا، ءبىز كۇن استىنداعى ءبىزدى بىلگەن جۇرتقا كۇلكى بولار ما ەكەنبىز. ءبىزدىڭ بي جولعا سۇيەنىپ بيلىك ايتادى دەپ ءبىر ادام ايتار ما ەكەن؟ بيلىك ورنىنا كەلمەسە ءبيدىڭ دە، بيلىكتىڭ دە ءقادىرى كەتەدى. شانشار قازىبەك، ايدابول شوڭ، قانجىعالى بوگەنباي،نايمان قارا كەرەي قابانباي، ءۇيسىن تولە بي بيلەردىڭ جاقسى اتاعى بىزگە كالعانى، بۇل بيلەر رۋىنىڭ كۇشىنە سۇيەنىپ، بيلىگىن ورنىنا كەلتىرگەن. قازاق ورىسقا قاراعان سوڭ بايگە اتتاي، جاقسى جورعاداي تۋىسىنان بولاتىن شەشەن، وزعان بي جوعالدى. كىم ورىسقا جاعىمتال بولسا، سول جۇرتتى ءبىر قامشىمەن ايدايتىن بولدى. بۇرىنعى جۇيرىك شەشەن بيلەردەن كەلە جاتقان از؛ ءادىل بيلىك جوراسى جامان قاراپايىم تۇعىر بي پاراسىنا اياق-استى بولدى. پارا بەرىپ اقتى قارا، قارانى اق قىلاتىن كۇن تۋدى. قازاق جاقسىسى ورىس ەتەگىنەن جەم جەگەندى زور ونەر كوردى. اباي جازعان جاقسى بي مىناۋ:
جاي جۇرگەندە ءبىر كۇنى
اتشابار كەلدى لەپىلدەپ.
وياز شىقتى، سيەز بار،
لاۋ دەپ، ءۇي دەپ دىكىلدەپ.
ساسىپ قالدىم كۇن تىعىز،
جۇرەك كەتتى دۇپىلدەپ.
تىڭ-تۇياق كۇنىم سۇيتسە دە،
قارباڭدادىم ۇكىمدەپ.
ءستارشىن-بيدى جيعىزدىم،
بەرەكە قىل دەپ، بەكىن دەپ.
ات جارامدى، ءۇي جاقسى
بولسىن ءبارىن كۇتىن دەپ.
ماقتانامىن كىسىمسىپ،
ويازعا ءسوزىم سەنىمدى.
جۇرت جاقسىسىنىڭ ءبىر مۇراتى ۇيەزگە سەنىمدى بولۋ. بۇل جۇرتقا ءادىل بي، ءادىل بيلىك قازنا بولاتىن نە ءجون بار؟ وسى كۇنگى قازاقتىن بيىنە قاراپ وتىرىپ ءبىز جۇرت بولمايمىز؛ بۇل اداسقان بي، قاڭعىرعان بيلىكتى تۋرا جولعا باستاۋعا جۇرت ازاماتى بولىپ، ءادىس قىلۋ ماقسۇد.
ەۋروپادا 17ء-نشى وكتابىر مانيفەستىنەن كەيىن، گوسۋدارستۆەنني دۋما شاقىرىلعاننان بەرى ءبىزدىڭ ورىس پاتشالىعىندا زاكون جوباسى گوسۋدارستۆەنني دۋمادا قارالماي، دەپۋتات كوبىنەن باتا الماي، زاكون دەپ اتالمايدى. ىشكى ىستەر ءمينيسترى جاساپ جاتقان ءبىزدىڭ بي ءھام بيلىك تۋرالى زاكون جوباسى گوس. دۋماعا بارىپ، وندا بىرنەشە ۋاقىت سور بولىپ جاتادى. گوسۋدارستۆەنني دۋمانىڭ بىزدەن باسقا جۇمىسى دا از ەمەس. بىزگە دە بي ءھام بيلىك تۋرالى زاكون جوباسىن جاساۋ كەرەك؛ ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىنا، تۇرمىسىنا قانداي بي ءھام بيلىك ىڭعايلى،تىنىش؟ ءبىزدىڭ قازاق جاساعان زاكون جوباسى دا گوسۋدارستۆەنني دۋمادا بولادى، ءبىز جىبەرگەن دەپۋتاتتار ارقىلى بۇل ىسكە اسىقپاي، مۇحيتتى ەرتتەيمىن دەپ جار سالماي، كىرىسۋ كەرەك: «جاۋدى اتتانىپ شاپقان تۇسىرمەيتىن، ۇندەمەي شاپكان تۇسىرەگىن».
پۇتتاپ ساتاتىن بالدى ارا زارەدەيدەن گۇلدەن جيادى. ازبىن، جالعىزبىن، بىلمەيمىن دەمەي، حالىق ازاماتى بولىپ جيىلىپ، اۋىل-اۋىلعا قوناققا جيىلمايسىڭدار ما: ءسوز كىلىپ، كەڭەسىپ، جامانىن ارشىپ جاقسىنى السا، بي ءھام بيلىك جولى ءوزى قاسقايىپ شىعادى. ءبىز اقىلسىز جامان جۇرت ەمەسپىز، اق پەن قارانى سالىستىرسا، قيسىق پەن ءتۇزۋدى سالىستىرسا، اق تا، قارا دا، ءتۇزۋ دە، قيسىق تا جاقسى، تازا كورىنەدى. جاقسى بي، جاكسى بيلىك بولعانىن جازدىم. جامان بي، قيسىك بيلىك وزىڭدە. جۇرتقا قىزمەت قىلاتىن ەر بولساڭ، مىنە، كەز بولدىڭ جاقسى ىسكە.
بي ءھام بيلىك ءسوزى - ۇزاق ءسوز. تاعى نەشە قايتا اينالارمىن، بۇگىن وسىمەن ءسوز قىسقارتايىق.
ءاليحان بوكەيحان، «بي ءھام بيلىك» ماقالاسىنان
«قازاق» گازەتى، 1914 جىل، №48
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
