قازاقتىڭ اسىلى تۋراسىندا جالپى جۇرت اراسىندا ءبىرسىپىرا ەرتەگىلەر بار بولسا دا حالىق وعان راس ەكەن دەپ يلانىپ جۇرگەن جوق. قازاقتىڭ مەكتەپ، مەدرەسە ءھام شكولدا وقىپ شىققان جاستارى قازاقتىڭ اسىلىن انىق ءبىلىپ جەتە الماسا دا، ايتەۋىر اسىلى تۇرىك ناسىلىنەن ەكەندىگىنە انىق يمانادى.
اقىلى مول، زەيىنى تولىق قارا شارۋانىڭ دا ءبىرسىپىراسى وسىنى قوشتايدى. «قازاق پەن نوعايدىڭ ءتۇبى ءبىر» دەگەن ءسوزدى ءھار ءبىر قاريانىڭ اۋزىنان ەسىتۋگە بولادى. «وزبەك ءوز اعام» دەگەن ماقالدى ءھار ءبىر قازاق بىلەدى. ءبىراق، قازاقتىڭ وزگە تۇرىك قاۋىمدارىنان قاي زاماندا ايرىلىپ،قالايشا بولىنگەندىگى تۋراسىندا انىق ماعلۇمات جازىلعان جوق بولعانعا كورە سول اراسى كىشكەنە كومەسكى بولىپ تۇر.
قازاقتىڭ ءبىر سىپىرا اڭقاۋ ادامدارىندا «اناس ساھابانىڭ ناسىلىنەنبىز» دەگەن، قىرعىزدا «اكاشە ساھابانىڭ ناسىلىنەنبىز» دەگەن اۋرۋ بار. بۇل اۋرۋ تىم-اق كۇشتى كورىنەدى. تاريحتان قانداي مىقتى دالەل كەلتىرىپ «اناس» دەگەن ءسوزدىڭ اسىلسىز ەكەندىگىن ىسپات ەتسەك تە وعان ينانا قويمايدى. اناسكە جارماسۋشىلاردىڭ ايتاتىن قارا دالەلى مىناۋ:
1) قازاقتىڭ ۇرانى «الاش»… الاش – اناستان، اناس انستان وزگەرىلگەن ءسوز دەيدى؛
2) اراب كوشپەلى جۇرت ەدى، اناس بالاسى بولعاندىقتان قازاق كوشىپ-قونىپ تىرشىلىك قىلۋدى ارابتان الىپتى دەيدى؛
3) قازاق مەھمانپاز، قوناقاسىعا مىرزا جۇرت. مەھمانپازلىق اراب حالقىنىڭ عۇرپى ەدى. اناستىڭ ناسىلىنەن بولماسا قازاققا مىرزالىق قايدان كەلىپتى دەيدى.
مىنەكي، اقىلعا دا ۇنامايتىن، تاريحقا دا سيمايتىن وسىنداي دالەلدەردى جاستانىپ، اداسىپ جۇرگەن تالاي ادام بار كورىنەدى. بۇل دالەلدەردىڭ اقىلعا دا ءھام تاريحقا دا سيماي تۇرعانى مىناۋ:
قازاقتىڭ «الاش» اتانعان حيدجرەتدەن (مۇحاممەد الەيح اس-سالامنىڭ مەككەدەن كوشىپ مادينەگە بارىپ كىرگەن كۇنىنەن – ت.ب.) التى ءجۇز جىل وتكەن سوڭ، شىڭعىس حان تۇسىندا بولدى. شىڭعىس حان بۇكىل مەملەكەتىن ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەندە، دەشتى قىپشاقتى، ءسىبىردىڭ كۇن باتىس جاعىن، وسى كۇنگى ساراارقانى، ەدىل-جايىق ولكەسىن ۇلكەن بالاسى جوشىعا بەرىپ ەدى. ول كۇندە جوشى ۇلىسىنا قاراعان التى رۋلى ەل بار ەدى. سول التى رۋدىڭ ءھار قايسىسىنا بولەك شىڭعىس التى ۇران بەرەدى: ءھار رۋعا وزىنە بولەك تاڭبا، اعاش، قوس بەرەدى. سول كۇندە بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ۇرانى «الاش» بولىپتى. جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ لۇعات ماعىناسى: «وتان كىسى» («وتەچەستۆەننيك» – ت.ب.) دەگەن ءسوز بولادى. مۇنى ءبىر اقىننىڭ ابىلايعا ايتقان ولەڭىنەن بىلەمىز:
تاقسىر-اۋ، ۇناتساڭىز، قاراشىڭمىن؛
ۇناتپاساڭ، جاي جۇرگەن الاشىڭمىن، – دەيدى. سول ولەڭدە «الاش» وتان كىسى ماعىناسىندا. جانە قازاقتا «الاش كەلە مە؛ الاش كەلە مە» دەگەن ءبىر مىسال ءسوز بار. سونداعى الاش – شەتەلدىڭ كىسىسى، الاش – وتان كىسىسى ماعىناسىندا بولادى.
سول كۇندە جوشى حانعا «الاش» دەپ لاقاپ قويىلدى. «الاشى – الاشتىڭ باسشىسى» («گولوۆا وتەچەستۆا» – ت.ب.) ماعىناسىندا بولادى. قازاقتىڭ «الاش الاش بولعاندا؛ الاش حان بولعاندا» دەگەن ەسكى ءسوزى سونان قالعان.
بۇل تۋرادا ءسوزدىڭ وزىنەن كەيىن جازباقشىمىز. بۇل ورىندا الاشتىڭ «اناستان» الىنباعاندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا قىسقاشا جازىپ، وسى مەنەن قويا تۇرامىن.
تۇرىك بالاسى.
«قازاق» گازەتى، 1913 جىل، №7
دەرەككوز: بوكەيحان ءا. شىعارمالارى. VIII توم.-استانا، 2018
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
