توعىز بىردەي ادام شەكارا ماڭىندا مەرت بولدى
- قازاققا گەنوسيد جاساعان ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ بايانولگەي، بۇلعىن-حۋجيرتىدا دا بولعانىن كىتابىڭىزدان وقىپ-بىلدىك. ورنى تولماس زارداپ اكەلگەن زوبالاڭ ول جاقتا قاي ۋاقىتتا باستالدى؟
- بۇدان بۇرىن 1912-14 جىلدارى بولعان جا لاما وقيعاسى، 1934 جىلى جۇرگەن «كەنجەبەك ايداعان» دەگەن تاقسىرەتتى زاماندار بولدى. مەن بۇل سۇحباتتا 1936 جىلداردان ارى قارايعى زۇلمات كەزەڭدەرگە توقتالسام دەپ وتىرمىن. كسرو قازاقستاندى قويىپ، ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ دا كوزىن جويعىسى كەلدى. دەگەندەرىنە جەتتى دە. موڭعول شەكارا ماڭىنداعى اۋىلداردا تىنىش ءومىر سۇرەتىن جاعداي قالمادى. 1936 جىلى ادىرباي جۇرتباي ۇلى، ۇمبەت تۇمان ۇلى، كۇلكەتاي زاڭگى اندىرەي ۇلىنىڭ جانە بۇركىتباي ءتانتىباي ۇلى، مازاق پەن راحىمعا ءتان ىرگەلى شىبارايعىر رۋى جارتىلاي بۇزىلدى. جۋانعان باتەكەن ۇلى ۇكىرداي بۇكىل اۋىلىمەن باس ساۋعالاپ كەتە باردى. بۇلار التاي ايماعىنداعى بەدەلدى تۇلعا ءجانىمحان تىلەۋباي ۇلىنىڭ ەلىنە قوسىلۋدى ماقسات تۇتتى. حالىقتىڭ ۇدەرە كوشۋىنە نەگىزىنەن قوپالاق وسپان ۇلى، قۋان زاڭگى ءتاجىباي ۇلى، ماشان قوباي ۇلى سياقتى 9 بىردەي ادامنىڭ شەكارا ماڭىندا ءولتىرىلۋى تۇرتكى بولدى.
ۇرەيلى جۇرتتىڭ قاشۋدان باسقا امالى قالمادى. الايدا، شىڭجاڭداعى از ۇلتتار قيىنشىلىققا ۇشىراي باستاعان تۇستا عانا اتالمىش اتالعان اۋىلداردىڭ بەلگىلى ءبىر توبى موڭعولياعا قايتا ورالدى. سول تۇستا پارتيا ساياساتىندا كوپتەگەن قاتەلىكتەر ورىن الدى. سونىڭ اسەرىنەن كسرو-نىڭ ءورتى بۇكىل موڭعوليانى شارپىدى. 1937 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ بارلىق ايماقتا ساياسي ناۋبەت ورنادى. ەلدىڭ كىشى حۋرال باسقارماسى مەن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ سول جىلعى 24ء-شى قاۋلىسى بويىنشا حورلووگيين چويبالسان اسكەري مينيستر، قارۋلى كۇشتەردىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. ءبىر اپتا وتەر-وتپەس ۋاقىتتا كسرو ۇستاۋعا ءتيىس 115 ادامنىڭ ءتىزىمىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە بەرەدى. ءسويتىپ، 1937 جىلى قىركۇيەكتىڭ 10-ى كۇنى 100 ازاماتتى ۇستاپ، قاماۋعا الادى. سول ۋاقىتتا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ 30 پايىزعا جۋىعى كەڭەستىك كەڭەسشى، تالىمگەر سىندى وكىلدەردەن قۇرالعان بولاتىن. جاپپاي ۇستاۋ ارەكەتى ءبىر اپتادان كەيىن جالعاستى. كەڭەس وداعىنىڭ اۆتورلىعىنداعى «زوگوۆورعا» العاشىندا 115 ادام ىلىكتى. موڭعوليادا تۇراتىن 23 229-دان استام قازاقتىڭ 5300ء-ى تۇتقىندالىپ، 4800ء-ى اتىلدى دەگەن دەرەك تابىلىپ وتىر.
رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاقتاردىڭ دەرەكتەرى دە ءار ءتۇرلى. تاريحشى باابار «قازاقتاردىڭ 4300 وتباسى، 21 000-نىڭ 2000-نان استامى چويبالساننىڭ جارلىعىمەن اتىلعان» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ال زاردىحان قينايات ۇلى 3270 قازاق جازالاندى دەپ جازادى. قالاي دەگەنمەن دە ەڭ اياۋسىز جازالاۋدى قازاقتار مەن بۋرياتتار كوردى. موڭعول قازاقتارىنىڭ ءور التايعا كوشۋ سەبەپتەرى دە ءار قيلى بولىپ وتىر.
موڭعولياداعى قازاقتاردى جازىقسىز قىرعان چويبالسان
23 جاستاعى ايەلگە تيگەن وق بىردەگى بالاسىنىڭ قوڭىنان وتكەن
- ساياسي سۇرگىن باتىس شەكارا ماڭىنداعى قازاقتار ومىرىنە دە وراسان زور نۇقسان كەلتىرگەن ەكەن. ولاردىڭ ءور التايعا ۇدەرە كوشۋى قاي كەزدە باستالدى؟
-1938 جىلى تامىزدىڭ 11-دە باياننۋۋردان ءور التايعا ۇرىككەن ەلدىڭ قاراسى كوپ بولعان. كوشكەندەر ارتىنا قاراماي، مال-مۇلكىن تۇگەل تاستاپ كەتەدى. توپتى ابدان ومبىجان ۇلى، كابىلتاي ءامبى ۇلى، بايعاجى كەزدىكباي ۇلى دەگەن ازاماتتار باستايدى. باس ساۋعالاعان ەل دالاكول، تولبودان قۇزعىن اسۋىنا جاقىنداپ قالعان ۋاقىتتا شەكاراشىلار وق جاۋدىرىپ، العاشقى ءتورت كىسى كوز جۇمادى. دامەلى امانباي قىزى دەگەن 23 جاستاعى ايەلگە تيگەن وق ونىڭ ءبىر جاستاعى بالاسىنىڭ قوڭىنان ءوتىپ كەتكەن ەكەن. قىزىلبالىق دەگەن ادام دا وقتان جان ءتاسىلىم ەتەدى. ءتورت ادام ايتەۋىر شەكارادان اسىپ ۇلگەرەدى. وقيعا سوڭىندا، ياعني 1938 جىلدىڭ 13 قازان كۇنى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ارنايى ورىنباسارى ن.ناسانتوگتوحتىڭ بۇيرىعىندا – «... لۋۆساندانزان، يادماالار جۇكتەگەن مىندەتى بويىنشا قاشقان بوسقىندارعا قاتاڭ سوققى بەرۋ ورنىنا قۇزىرەتىندەگى اسكەرلەرى مەن قارۋ-جاراقتارىن تاستاپ قاشىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان 3 شەكاراشى، 1 وكىل، 4 ادام وققا بايلاندى. بوسقىندار شەكارادان ەركىن ءوتىپ كەتتى. وتان قورعاۋ مىندەتىنەن شەگىنگەن، اتقارا الماعان شتاب باستىعى لۋۆساندانزان، كوميسسار يادماالار دالالىق سوت بويىنشا اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلسىن...» دەلىندى.
وقي وتىرىڭىز: 135 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن – جۇڭگو قازاقتارى كورگەن قۋعىن-سۇرگىن
- كىتابىڭىزدىڭ اتاۋى «حۋجيرتى قۇرباندارى». شاماسى بۇل قاندى قۋعىن-سۇرگىن ارى قاراي سول حۋجيرتىدا جالعاسقان بولىپ تۇر عوي...
- رەپرەسسيا 1939 جىلى بۇرىنعى حۋجيرتى، بۇگىنگى بۇلعىندا قايتا جالعاستى. سول جىلى سەكەل مەن قانگەلدى جەرىنە كەلگەن كەساپات تولاستامادى. الدىمەن سەكەل ايماعىنان مولدا رامازان كۇدىكباي ۇلى، ونىڭ سوڭىنان 37 جاستاعى شاپيىق كوشەك ۇلى ايەلىمەن جانە ەكى ۇلىمەن ۇستالدى. ودان كەيىن زارىپ باقى ۇلى دەگەن ادام جالاعا ۇشىرادى. ۇستالۋ سەبەبى دە قىزىق. زارىپ ەنحبيلەگتيين گەرەلچۋلۋۋن دەگەن بەلسەندىگە جۇيرىك اتىن سىيعا بەرمەگەندىكتەن جاپا شەگىپتى. ونىڭ ۇستىنە ايەلى شوشاي ارعى بەتتەگى شونجارلار اۋلەتىنەن شىققان دونەن ءبيدىڭ قىزى ەدى. ال بالالارى ىنتىحان، سەرحان، ءنۇقنابي. ءتىپتى زارىپتى قاي جەردە اتقانى دا بەلگىسىز. وسى كەزدە كەرەيگە اتى ءمالىم كۇدەرى مولدا جيىندى ۇلى ۇكىمەتتىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، ايماققا قاراي ايدالدى. كۇدەرى مولدا بولعاندىقتان، دۇعا، دۋاسىنان ەرەكشە سەسكەنەتىندەر ونى كەز كەلگەن جەردە اتۋعا تاپسىرما السا كەرەك. كۇدەرىنى دە ۇلكەن جىرعىلتى دەگەن جەردە وق جاۋدىرىپ ولتىرەدى.
«وكىمەت، قاتتى بوق تىشساق تا ۇستايتىن بولعانى ما؟»
- وسى قارالى جىلدار جونىندە قانداي دا ءبىر ەستەلىك-جازبالار ساقتالعان شىعار... ول جازبالاردا نە جازىلعان؟
- ءبىراز دەرەكتەر وسى كىتاپتا كەلتىرىلگەن. ءبىرشاما جازبالار بىزگە جەتكەن. ماسەلەن، قاناي قامزا قىزىنىڭ ەستەلىگىندە:
«... قول-اياعى ماتاۋلى، ونسىز دا جانى ازاپتالعان جۇدەۋ جاندار قىستىڭ سارى ايازىندا ولگييدەگى تۇرمەگە كۇنى-تۇنى جونەلتىلىپ جاتتى. ءقايسىبىر ءحالى ناشارلارىن تۇيەگە باستىرىپ بەرەتىن. چەكيستەر ءحالى ناشار جانداردى جول-جونەكەي اتىپ تاستاپ جۇمىستارىن جەڭىلدەتەتىن...»،- دەپ جازعان.
1940 جىلى قازاق ايماعى - «بايانولگەي» قۇرىلعانى بەلگىلى. سول جىلدان باستاپ ۇكىمەت قازاق جاستارىن اسكەرگە تارتا باستادى. وعان 18 بەن 25 جاس ارالىعىنداعى جاستار 6-7 جىل مەرزىمگە بارۋعا ءتيىس بولدى. حۋجيرتىلىق وڭعارباي سەتى ۇلى بۇل قيىن كەزەڭ جايىندا «... اتتاندى شەرىككە جاس بۋىن-بۋىن، جەلبىرەپ نەشە جەردە قىزىل تۋى»،-دەسە، قاسەن تولىباي ۇلى «... ەسىركۋ دەپ باستى الدى، شەرىككە دەپ جاستى الدى، ءتىرى جەسىر كەلىندەر، بالا-شاعا اش قالدى، «اگت-عا» الدى جاقسى اتتى، جىرتىق ۇيدەن تامشى اقتى، بۇل پارتيا قاقساتتى...»دەپ تەپەرىش كورگەندەرىن قامىعا جىرعا قوستى. الايدا، ولار الدا قانداي ازاپتى كۇندەر كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەدى. 1940 جىلى تاعى دا رۋلار اراسىندا ۇستالماي قالعان، كەلەسىگە دەپ ساقتالىپ، تاڭدالعان ادامدار ايدىلىپ كەتىپ جاتتى. مىسالى، جاكۋلا باقى ۇلى دەگەن 29 جاستاعى جىگىت «وكىمەت ادامدارىنا قارسى ءسوز سويلەدى» دەگەن ايىپپەن قۇرىقتالدى. وسى جاكۋلانىڭ ايەلى ريزا ءشارىپاقىن قىزى «وكىمەت، قاتتى بوق تىشساق تا ۇستايتىن بولعانى ما؟» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن 5 جىلعا سوتتالدى.
ءبىر ءبىرىن ۇستاپ بەرگەندەر سىيلىق الدى
- وسى تۇستا وكىمەت تۋرالى ءۇي اراسىندا ايتىلعان اڭگىمەلەر قالاي جوعارىعا جەتىپ وتىردى دەگەن سۇراق تۋىندايدى...
- «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا» دەگەن بار. بۇكىل ەل، الىس-جاقىنداعى اعايىن-تۋىستار بىر-بىرىنە اڭدۋشى بولدى. سول كەزدە اركىمگە قاتىستى «سىبىس» اكەلگەندەر كادەمەن باعالانىپ، سىي-سياپاتقا يە بولدى. حۋجيرتىدا وسەك تاسىپ «جانسىز» اتانعانداردى جۇرت – «قىزىلقۇرت - ءا»، «قىلقۇرت - ك»، «قىزىلسۋ - م»، «جىمسىما - ق»، «كىلكيمە - ا»، «ەكىۇيىن - ق» دەپ تەرگەدى. بەيبىت ادامداردىڭ دۇركىن-دۇركىن ءىستى بولىپ، ۇستالۋى – قاراپايىم جانداردى بۇرىنعىدان بەتەر ۇركىتسە، وكىمەت ادامدارىن «قىراعىلاندىرا» ءتۇستى. حۋجيرتىلىق «جىمسىمالار» جىبەرگەن شاعىمدار بويىنشا 1942 جىلى بىرنەشە تۇلعا جازىقسىز قۋعىنعا ۇشىرادى. ايتالىق، سوتتىڭ 43ء-شى بابىنا سايكەس، توتەنشە ارنايى كوميسسيا قاھارمان قۇسايىن ۇلى دەگەن ازاماتتى 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. بۇل ازداي، وسىدان كەيىن موڭعوليانىڭ ىشكى ايماقتارىندا اشىلعان كەن ورىندارىنا جالدامالى جۇمىسشى الۋ ناۋقانى باستالدى. تىزىمگە ىلىنگەن، ىلىنبەگەن، ىقتيارلى، ىقتيارسىز جاستاردىڭ كوبى قارا جۇمىسقا الىناتىنى تۋرالى حابار جەتكەن بولاتىن. ونسىز دا كولەڭكەسىنەن قورقىپ وتىرعان جۇرت امالسىز جالدانۋعا ءماجبۇر بولدى.
جالعاسى بار.
