ول 2008-جىلى استانا قالاسىندا ومىرگە كەلگەن. بۇگىندە 9-سىنىپ وقۋشىسى رازيا بالالارعا ارناپ ەرتەگىلەر جازۋدى ەرەكشە جاقسى كورەدى. ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى بالالاردىڭ تاپ-تازا الەمىنە وزىنشە ساياحات جاساپ، ولاردىڭ تانىم تۇسىنىگىنە بارىنشا قىزمەت ەتكىسى كەلەدى.
«ەرتەگى الەمىندەگى حانشايىم» دەپ اتالاتىن العاشقى جيناعى 12 جاسىندا جارىق كورگەن. ق ر ۇلتتىق عىلىمي اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا كىتاپتىڭ پرەزەنتاسياسى ءوتىپ، وقىرماندارىنا جول تارتىپ، كىشكەنتايلاردىڭ كوڭىلىنەن دە شىعا بىلگەن.
«ەر توستىك» رەسپۋبليكالىق ادەبي بايقاۋىنىڭ جۇلدەگەرى. باۋىرجان مومىش ۇلى اتىنداعى «شاپاعات» مەدالىنىڭ يەگەرى. «اۋىل حيكايالارى» دەپ اتالاتىن ورالحان بوكەي اتىنداعى رەسپۋبليكالىق تۇڭعىش ادەبي بايقاۋىنىڭ ىنتالاندىرۋ سىيلىعىنىڭ جەڭىمپازى دا اتانعان.
بۇگىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ءۇش بىردەي ەرتەگىسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ولاردىڭ ءارقايسىسى وزىنشە ەرەكشە. ماسەلەن «سۇڭقار مەن قارلىعاش» ەرتەگىسى بالالاردى ماقسات قويۋعا، سول ارقىلى ۋاقىتتى ۇنەمدەۋگە، ەرىنبەي جالىقپاي ءبىلىم الۋعا شاقىرسا، «دوستىقتا شەكارا جوق» ەرتەگىسى ادامزاتتى بەيبىت ومىرگە شاقىرادى. ال «ءسوز تاپتارىنىڭ حيكاياسى» ءتىپتى قىزىق، ادەبي شيەلىنىسىنىڭ دە وزىندىك ۇلكەن ماقساتى بار. ەڭ دۇرىسى ءوزىڭىز وقىپ الىڭىز...
سۇڭقار مەن قارلىعاش
ەرتەدە سۇڭقار اتتى ارمانشىل قۇس ءومىر ءسۇرىپتى. ول باسقا قۇستاردان باتىلدىعىمەن، كۇشىمەن، ادەمىلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن. ونى بارلىق جانۋارلار وتە تاربيەلى، ونەگەلى قۇس ساناپتى.
سول سۇڭقاردىڭ ەڭ جاقىن دوسى قارلىعاش ەدى. ول دا وتە سۇلۋ، مەيرىمدى جانە بەيبىت سۇيگىش قۇس. ەكەۋى دە ءبىر سىنىپتا وقيدى. سۇڭقار كىتاپ وقۋدى جاقسى كورەدى، ولەڭ جازادى، ماقساتتارى نىق. باسقا قۇستارمەن بوس قىدىرۋدى ۇناتپايدى. ونىڭ ەڭ باستى ارمانى - الىس افريكا ەلىنە بارۋ، دجۋنگليدى كورۋ، ءبىلىم الۋ، تابيعاتتى زەرتتەۋ، وقۋعا ءتۇسۋ. سول سەبەپتى ءتۇرلى ماعلۇماتتار جيناپ، كىتاپتارمەن دايىندالىپ، ۇستازداردىڭ ءىلىمىن ۇزبەي الىپ جۇرەدى.
قارلىعاش بولسا كەرىسىنشە بولاشاعىن ويلامايدى. بي بولاتىن، پايداسىز اڭگىمە ايتىلاتىن ورىننىڭ بارىنە بارا بەرىپتى. دوسىنىڭ كەڭەستەرىن تىڭداماپتى.
ءبىر كۇنى سۇڭقارعا كەلىپ:
⁃ كۇندە كىتاپ وقي بەرۋدەن جالىقپادىڭ با؟ ول قىزىق ەمەس قوي.
⁃ سەن مەنىڭ ماقساتتارىمدى بىلەسىڭ عوي. وعان جەتۋ ءۇشىن وقۋىم كەرەك.
⁃ وقۋدىڭ ەش پايداسى جوق. انە، كىتاپ كوپ وقىعان قىران قۇسقا قاراشى! بىزدەن ارتىق ەمەس. وتباسىمەن، بالالارىمەن ۇيدە وتىر. سەن دە ەرتەڭ سونداي بولاسىڭ. ودان دا كىتاپتارىڭدى، جازۋلارىڭدى تاستاپ، جاس كۇنىڭدە بىزبەن قىدىرۋعا ءجۇر!
ءبىراق سۇڭقار دوسىن كۇلە تىڭداپ، كىتاپ وقۋىن توقتاتپايدى. قارلىعاش بولسا مۇنىڭ قىلىعىنا رەنجىپ، باسقا ساۋىقشىل قۇستارمەن قىدىرعاندى ءجون كوردى.
كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ، قوڭىر كۇز دە كەلەدى. جازدىڭ ۇزاق تا الاڭسىز كۇندەرى اياقتالدى. قارلىعاش بولسا ويىن-ساۋىققا ءالى تويمادى.
بىردە سۇڭقار ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ۇياسىن قاعىپ:
- بۇگىن مەنىمەن بىرگە بي الاڭىنا بارشى، ءوتىنىش. كوڭىلىڭ دە كوتەرىلەدى، دەم الىپ تا الاسىڭ. ءجۇرشى!
دوسى مازا بەرمەگەن سوڭ سۇڭقار ءبىر جولعا بارىپ كەلۋگە كەلىسەدى.
ەكەۋى دە كۇزگى تابيعاتقا تامسانىپ، قالاي كەلىپ قالعاندارىن دا سەزبەي قالدى. بي الاڭىنا جەتكەن بويدا قارلىعاش دوسىن باسقا قۇستارمەن تانىستىرادى. وسىلايشا ۇلكەن ۇستەل باسىنا دوڭگەلەنە وتىرىپ الىپ اڭگىمە ايتادى. باسقا جانۋارلاردى تالقىلاپ، وسەك ايتىپ، كۇلەدى. سۇڭقار بولسا ءبارىن قۇلاعىمەن تىڭداپ، كوزىمەن كورىپ تاڭ قالادى. بوس سويلەيتىن ماقساتتارى جوق قۇستاردى العاش كورۋى.
ۇيگە كەلگەسىن ءوزىن ادەتتەن تىس، باسقاشا سەزىندى. ۋاقىتىن بوسقا وتكىزىپ العانىن كۇنى بويى ۋايىمداپ ءجۇردى. وزىنە ەندى بوس ساندالماۋعا ۋادە بەردى.
سۇڭقار جىلدار بويى باسىن الماي ساباق وقىپ، ەمتيحاندارعا دايىندالدى. بىرتە-بىرتە جالىعا باستاسا دا، بولاشاعى ءۇشىن وقۋىن تاستامادى. قارلىعاش بولسا ەشتەڭە ويلاماي، ءارى قاراي بوس سەرۋەنىن توقتاتپادى.
كەلەسى كۇزدە سۇڭقار ارمانداعانداي افريكا ەلىندەگى دجۋنگليگە وقۋعا تۇسەدى. تىلدەرىن ۇيرەنىپ، سول جەردىڭ تابيعاتىمەن قوسا ءسالت-داستۇرىن، كيىمىن، ويىندارىن زەرتتەيدى. قارلىعاش بولسا سول ورمان ىشىندە، ەسكى ۇيىندە قالا بەرەدى.
بىرنەشە جىلداردان سوڭ، سۇڭقار تۋعان جەرىنە دەمالۋعا ۇشىپ كەلەدى. ەسكى ۇياسىن ىزدەپ قالقىپ ءجۇرىپ دوسى قارلىعاشتى كوزى شالادى. قارلىعاش:
- بىرنەشە جىل بۇرىن سەن ماعان پايدالى كەڭەستەر بەرگەن ەدىڭ. مەن بولسام سەنى تىڭدامادىم. وسى دۇنيەگە كەلگەن ءاربىرىمىز ءوز قابىلەتىمىزدى شىڭداۋ كەرەكتىگىن، جەر بەتىن كورىپ، ساياحاتتاۋ كەرەكتىگىن تۇسىنبەپپىن. مەن جاساعان قاتەلىگىمدى، بالالارىم قايتالامايدى دەپ ارماندايمىن.
الايدا سۇڭقار وقۋعا ءالى دە كەش ەمەستىگىن ءتۇسىندىرىپ، ءبىلىم الۋ جاس تالعامايتىندىعىن دالەلدەپ كورسەتەدى. قارلىعاش بۇل جولى كەڭەستى مىندەتتى تۇردە تىڭداپ، ارەكەتتەنە باستاپتى.
ال ارەكەتتىڭ ءتۇبى بەرەكەت ەكەندىگىن بۇكىل عالام بىلەدى ەمەس پە؟
دوستىقتا شەكارا جوق
كوكتەم مەزگىلى دە كەلىپ قالدى. بۇل مەزگىل بارشا تىرشىلىك يەلەرىنە قۋانىش سەزىمى مەن ەرەكشە كوڭىل-كۇي سىيلايدى. كوكتەمنىڭ ايىرىقشا بەلگىلەرى وتە كوپ. تابيعات انامىز ويانادى، قىستىڭ قارى ەرىپ، قۇستار جىلى جاقتان ورالادى. جەردەن بايشەشەك بۇرشىك اتىپ، جانۋارلار جانە جاندىكتەر قىسقى ۇيقىدان تۇرادى.
جانۋارلار ۇيقىدان كوزىن اشقان كەزدە، وزدەرىن جىگەرلى سەزىنەدى. كوڭىل-كۇيلەرى وتە كوتەرىڭكى بولىپ، بىر-بىرىمەن تەز دوستاسىپ الىپ، ويناي باستايدى. قويان مەن ءتيىن ەكەۋى دوپ ويناسا، ايۋلار مەن قاسقىرلار تىعىلماق قىلىپ جاسىرىنىپ ءجۇر. كوكتەمنىڭ جىلۋىمەن باقىتقا بولەنگەن الەم الداعى جازدىڭ شاتتىعىنا اسىعادى.
ەشتەڭەدەن حابارى جوق جانۋارلار ورتاق جەردە الاڭسىز وتىرعاندا، ءبىر ساتتە ادامدار كەلىپ شەكارا قويىپ قويادى. جانۋارلار بۇنى تۇسىنبەي، بىر-بىرىنە تاڭدانعان سۇراقتار قويا باستايدى. تۇسىنىسپەستىك كوبەيگەسىن، ادامدار جانۋارلاردى جيىپ ارنايى جينالىس جاسايدى.
ادام:
⁃ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سانالى ادام، اقىلدى جانۋارلار رەتىندە ءار ەلدىڭ جەكە شەكاراسى بولۋ كەرەك. تۋعان جەر تۇتاس بولىپ، ونى قورعاۋ اركىمنىڭ مىندەتى.
سوندىقتان ءبىزدىڭ جەرىمىزگە، باسقا ەلدىڭ ادامى دا، جانۋارى دا رۇقساتسىز كەلمەۋى كەرەك. بۇل زاڭ!
بارلىعى كوپ نارسەنى ءالى دە ءجىتى ۇعىنباعانمەن كەلىسەدى.
كەلەسى كۇنى شەكارانىڭ بەتىنە ەكى جاقتان دا قارۋلى كۇزەتشىلەر قويىلادى.
ءبىر كۇنى كۇمىرسقانىڭ وتباسىندا تاماق ءبىتىپ قالادى. سوندىقتان، وتباسىنا تاعام ىزدەپ ءجۇرىپ، بايقاماي شەكارادان اسا ءوتىپ كەتەدى. وسىنى كورگەن كەلەسى بەتتەگى تىشقان، بار كۇشىن سالىپ ونى ۇرىپ جىبەرەدى. سونى كورگەن باسقا جاقتاعى اڭدار اشۋلانىپ، توبەلەس باستالادى. قاسقىر مىلتىق اتىپ، قارۋلى قاقتىعىستارعا ۇلاسادى.
ورمان ىشىندەگى جانۋارلاردان بولەك، بارلىق وسىمدىكتەر، اعاشتار زارداپ شەكتى. ۋ-شۋدى ەستىگەن ادامدار دا جەتىپ كەلەدى.
ادامدار:
⁃ “سەندەر ءبىزدى دۇرىس تۇسىنبەگەن سياقتىسىزدار، قۇرمەتتى جانۋار دوستار! ءبىز سەندەرگە ءبىر-بىرىڭدى جويىڭدار، قورشاعان ورتالارىڭدى ءبۇلدىر دەگەن جوقپىز عوي. ەندى نە بولدى اينالاعا قاراڭدارشى، جىلدار بويى تۇرعىزعان شاڭىراقتارىڭدى قيراتتىڭدار عوي! تۋعان جەر مەن ەلدى قورعاعاندارىڭ دۇرىس. ءبىراق بىردەن سوعىسىپ كەتكەندەرىڭ مۇلدە بولمايدى.
ەگەر ءبىر كەلىسپەۋشىلىكتەر بولىپ قالسا، ۇستەل باسىنا وتىرىپ، كەلىسۋگە بولادى. ەندى بۇلاي ەشقاشان جاۋلاسپاڭدار!”
جانۋارلار ويلانىپ قالىپتى.
ءسوز تاپتارىنىڭ حيكاياسى
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە زات ەسىم دەگەن جىگىت قازاق ءتىلى اتتى مەكەندە ءومىر ءسۇرىپتى. ونىڭ ەرەكشەلىگى كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ «كىم؟ نە؟» دەگەن سۇراقتار قويادى ەكەن. وسى سۇراقتاردى قويا بەرگەنى سونشالىقتى جۇرت ىعىر بولىپتى.
وسە كەلە زات ەسىم وتە اقىلدى، ەرجۇرەك، باتىل ەرگە اينالادى. ول اۋىلدا تۇرعاندىقتان، اتا-اناسىنا كومەكتەسىپ، قامقور بولىپ، قوي باعۋعا جاردەمدەسەدى.
وسىنداي بەيبىت كۇننىڭ بىرىندە جاعىمسىز حابار جەتەدى. قازاق ءتىلىنىڭ حانى بۇكىل ەل حالقىنا جار سالادى:
⁃بىزگە جاۋ كەلە جاتىر! ءبىزدىڭ جەرىمىزدى، اتامەكەنىمىزدى جاۋلاپ الۋى مۇمكىن! بىزگە باتىرلار قاجەت. كىم سول جاۋدى جەڭسە، اسقان باتىرلىق كورسەتسە، سوعان ءوزىمنىڭ قىزىمدى تۇرمىسقا بەرەمىن - دەپتى.
سوندا زات ەسىم ويلانىپ قالادى. سەبەبى «حاننىڭ قىزى» دەگەندە حالىق «قانداي؟ قاي؟» دەيدى ەكەن ەرىكسىز.
حان قىزىنىڭ اتى سىن ەسىم سۇلۋ. قاپ-قارا قويۋ شاشى، اپپاق ءجۇزى، بوتاداي كوزدەرى، ۇزىن بويى ءبارى-بارى جاراسىمدى. ونىڭ سۇلۋلىعى تۋرالى جىرلار دا جازىلعان. ول تەك سۇلۋ ەمەس، وتە اقىلدى دا بولعان ەكەن.
ونى ءبىر كورۋ ءۇشىن زات ەسىم سارايعا بارادى.
ساراي ەسىگىنە جاقىنداعان ساتتە ونى كۇزەتشىلەر كىرگىزبەيدى. سوندا دا كەتپەي، قاسقيىپ كۇتىپ وتىرادى. ءبىرازدان سوڭ حان ءوتىپ بارا جاتىپ، مۇنى بايقاپ قالادى.
حان:
⁃سەن مۇندا نە ىستەپ تۇرسىڭ؟
زات ەسىم :
-حان، مەن ءسىزدىڭ قىزىڭىزدى كورگىم كەلىپ تۇر.
حان جىگىتتىڭ باتىلدىعىنا ءتانتى بولىپ، كورۋىنە كەلىسىم بەرەدى.
ايتپاقشى، حاننىڭ اتى ەتىستىك بولاتىن، ول بارىنە «نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟» دەپ كوپ ايتادى-مىس.
حانشايىمنىڭ بولمەسىنە كىرگەندە، سىن ەسىم شاشىن تاراپ وتىرادى. زات ەسىم وعان عاشىق بولىپ، سۇلۋ ءۇشىن ەرلىك جاساۋعا دايىن بولادى.
كەلەسى كۇنى-اق ول جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن شابۋىلعا شىعادى. ول 4 كۇن جانە 4 ءتۇن شابۋىلدا ءجۇرىپ، جاۋدى اسقان ەرلىكپەن جەڭەدى. كەلەسى كۇنى سارايعا كەلگەندە، حان ونى قۋانىشپەن سىرنايلاتىپ، سالتاناتپەن قارسى الادى. وعان ءوز قىزىن بەرۋگە ۋادە بەرەدى.
حاننىڭ جەتى ءۋازىرى بولاتىن. ولار: جىكتەۋ، سىلتەۋ، سۇراۋ، وزدىك، جالپىلاۋ، بەلگىسىزدىك جانە بولىمسىزدىق. ولاردىڭ باسشىسى ەسىمدىك ەدى. ول حاننىڭ قويشىعا قاتتى قۇرمەت كورسەتكەنىن قىزعانىپ، حانشايىمدى قويشىعا تۇرمىسقا بەرگىسى كەلمەپتى. الايدا قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەدى.
حان قىزىن تۇرمىسقا بەرىپ جاتقانىن ەستىپ، ەلدەگى باي جىگىت سان ەسىم حاننىڭ سارايىنا جەتىپ بارادى. سەبەبى ول جاستايىنان سىن ەسىمدى جاقسى كورگەن.
ول حانعا كەلىپ :
- حان يەم، بۇل زات ەسىم قويشى عوي! حانشايىم ونداي ادامعا لايىق ەمەس! ءسىز وعان ەكىنشى تاپسىرما بەرىڭىز! ورىنداسا قىزىڭىزدى بەرەرسىز!
حان:
- جارايدى، ءبىراق قانداي تاپسىرما بەرەيىن؟
-مەن دە ءسىزدىڭ قىزىڭىزدى جاقسى كورەمىن! ءبىز التىننان جاسالعان ساندىققا بار بايلىقتارىمىزدى سالايىق، كىم سول ساندىقتى كوتەرىپ الىپ اكەلسە جانە كىمنىڭ بايلىعى كوبىرەك بولسا سول قىزىڭىزدى الادى!
حان ويلانا كەلە كەلىسەدى.
مۇنى ەستىگەن زات ەسىم قاتتى قينالادى. سول كەزدە قاسىنا ادال دوسى ۇستەۋ كەلەدى.
زات ەسىم تاپسىرما تۋرالى ءبارىن ايتىپ بەرەدى.
ۇستەۋ:
- ۋايىمداما دوسىم، مەن ساعان سان ەسىمنەن دە كوپ بايلىق بەرەمىن! سەن سول بايلىقتى كوتەرىپ، حانعا اپارىپ ، سىن ەسىمدى الاسىڭ!
زات ەسىم ۇستەۋگە راحمەتىن ايتىپ، بايلىعىن الادى. كەلەسى كۇنى زات ەسىم سان ەسىمدى جەڭەدى. حان قۋانىپ "سىن ەسىمدى بەرەمىن!" دەپ شەشتى.
ال سان ەسىم بولسا اشۋلانىپ ماتەماتيكا ەلىنە كەتەدى.
كەلەسى كۇنى حان سىن ەسىمدى تۇرمىسقا بەرۋگە دايىندالادى. ۇستەۋگە دوس دەپ زات ەسىم قاتتى سەنەتىن. ءبىراق سول ۇستەۋدىڭ اعاسى شىلاۋ دا سىن ەسىمگە عاشىق ەكەن. شىلاۋ حاننىڭ قىزىن زات ەسىمگە، ياعني قويشىعا بەرەتىنىنە تاڭ قالادى.
ول دا قاتتى اشۋلانىپ سارايعا كەلەدى. حانعا كەلىپ بار ويىن ايتادى. حان ايتىلعانعا كەلىسسە دە، ءوز ۋادەسىندە تۇرۋدى شەشتى.
ءبىراق شىلاۋ بىلاي دەپتى:
- حان، حانشايىمعا وتە ونەرلى ادام كەرەك، ءبىز زات ەسىممەن ايتىسىپ كورەيىك . كىم جەڭسە سول السىن. ءبىر مۇمكىندىك بەرىڭىز!
حان، ارينە، كەلىسەدى. زات ەسىم دومبىراداعى كۇيلەردى وتە جاقسى وينايدى، ءبىراق ءوزى ەشقاشان ايتىسىپ كورمەگەن-تىن. ال شىلاۋ بولسا اۋىلدىڭ بار ايتىستارىنا قاتىسىپ، 2 نەمەسە 1-ورىندار الاتىن. سوندا زات ەسىم قايتا قينالۋدى باستادى. سول كەزدە الدىنان ەلىكتەۋىش ءوتىپ بارا جاتادى. ەلىكتەۋىش كۇيلەردى شىلاۋدان دا جاقسى وينايدى. ول جانۋاردىڭ دا، زاتتاردىڭ دا دىبىسىن شىعارادى. سوندا زات ەسىم ونى توقتاتىپ ، ءبارىن ايتىپ بەرەدى. ەلىكتەۋىش ونى تىڭداپ ، بىلاي دەپتى:
⁃زات ەسىم، سەن كۇيلەردى جاقسى وينايسىڭ. ءبىراق ونى جەڭۋ ءۇشىن بۇنىڭ از. سەن كۇيلەردى، جىر ولەڭدەردى تىڭداي بەر، سوندا ويىڭ دامىپ، ۇيقاستى ولەڭدەر شىعارۋعا داعدىلانىپ، جەڭەسىڭ دەپ ويلايمىن!
زات ەسىم قۋانىپ، كۇنى بويى قازاق جىرلارىن تىڭداپتى.
كەلەسى كۇنى زات ەسىم شىلاۋدى باسىمدىقپەن جەڭەدى. سوندا حان ءوز قىزىنا باتىل، باي، ونەرلى ادام تاپقانىن حابارلاپ، توي ۇيىمداستىرادى.
زات ەسىم سىن ەسىمدى الىپ، كەيىن دانالىعىمەن "حان" اتانادى.
ولار وتە كوڭىلدى، باقىتتى ءومىر سۇرەدى .
سول «قازاق ءتىلى» ەلى ءالى كۇنگە دەيىن بار كورىنەدى.
