ال 70 مىڭعا جۋىق رەسەيلىك قازاقستاننان جەكە سالىق ءنومىرىن (جسن) الىپ، 68 ادام قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا ءوتىنىش بەرىپتى. جالپى، ورىس حالقىنىڭ قازاقستانعا ۇدەرە كوشۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. بۇل جونىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بۇركىتباي اياعان ايتىپ بەردى.
«رەسەي بىزدەن 90 جىل كەيىن مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى»
– رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس پەن ءپۋتيننىڭ موبيليزاسيا جۇرگىزۋى سالدارىنان ەلىمىزگە 200 مىڭ رەسەيلىك كەلىپتى. تاريحتان بەلگىلى، بۇعان دەيىن دە ورىستار قازاق جەرىنە بىرنەشە سەبەپپەن قونىستانعان. تاريحشى رەتىندە وسىعان كەڭىرەك توقتالىپ وتەسىز بە؟
– بىرىنشىدەن، ءقازىر بىزگە كەلىپ جاتقان – رەسەي فەدەراسياسىندا تۇراتىن حالىق. ياعني، بۇلار تەك ورىستار عانا ەمەس، ولاردىڭ اراسىندا قىرىم تاتارلارى، باشقۇرت، تاتار دا بار. ارينە، باسىم كوپشىلىگى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى. ولار موبيليزاسيادان كەيىن قاشىپ كەلدى. جالپى، ورىستاردىڭ قازاقستاندا پايدا بولۋى قىزىق ماسەلە.
قازاق مەملەكەتى مەملەكەت رەتىندە 1465 جىلدارى، ال رەسەي 1560 جىلدارى قۇرىلعان. ياعني، 90 جىلدان كەيىن مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. وعان دەيىن موسكوۆيا دەپ اتالدى. 1552 جىلى قازاندى، 1556 جىلى قاجى-تارحاندى (قازىرگى استراحان) الدى. نەمىس عالىمدارى «قازان مەن قاجى-تارحاننىڭ قۇلاۋى ورىستاردىڭ ەدىل وزەنىنەن وتۋىنە جول بەردى» دەيدى. ءسويتىپ، ولار ەدىل ارقىلى شىعىسقا ءوتىپ، ورال تاۋىنا كەلە باستادى. مۇنىڭ اراسىندا باشقۇرت، تاتار ەلىن باسىپ الدى.
1730-1750 جىلدارى ولار قازاق دالاسىنا دا جەتتى. بۇل كەزدە ورىستىڭ گۋبەرناتورلارى كوبىنەسە نەمىس پەن پولياك ۇلتىنان بولعان. ولار قازاق دالاسىنا كەلگەندە ەۋروپانىڭ ادىسىمەن قامال سالا باستادى. سونىڭ ءبىرى – پەتروپاۆل قالاسى، اتىعاي مەن قاراۋىلدىڭ جەرى. ودان بۇرىن ورالدا، توبىل قالاسىندا قامال سالعان. ءدال سونداي اسكەري قامالدى 1750 جىلدارى وسكەمەندە دە سالدى.
وسىلايشا، قازاق دالاسىن ءبىرىنشى اسكەري شەپتە قورشاپ الىپ، اقىرىنداپ ىشكە ەنە باستادى. سەمەي، كوكشەتاۋ، اتىراۋ قالاسىنا كىردى. كوبى اسكەري كازاك وتريادتارى ەدى. اسىرەسە، مۇسىلمان تاتار كوپەستەرى كوپ بولعان. ولار الماتى، سەمەي، وسكەمەن، قوستاناي، پەتروپاۆلدا قونىستاندى. ءبىراق ورىستار قازاقتىڭ جەرىنە كوز سالىپ، ومبى مەن ورىنباردان ارنايى ماماندار كەلىپ، گەودەزيالىق جۇمىستار جۇرگىزدى. ياعني، جەردى ءتۇسىرىپ، كارتاسىن جاسادى.
فوتو: عالامتوردان
رەسەي 1861 جىلى كرەپوستنويلىق قۇقىق دەگەندى توقتاتىپ، شارۋالارعا بوستاندىق بەردى. بۇدان كەيىن ولار پاتشاعا قارسى كۇرەسكە شىعا بەرگەن سوڭ، بيلىك قۋلىققا كوشىپ ءسىبىر، قيىر شىعىس، قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستانعا قاراي مىڭداعان، ميلليونداعان شارۋانى جونەلتە باستادى.
ال 1905 جىلى توڭكەرىستەن كەيىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پەتر ستولىپين دەگەن ۇكىمەت باسشىسى كەزىندە جوسپارلى تۇردە ميلليونداعان ورىس شارۋالارى سىبىرگە، قازىرگى ومبى، چەليابى، ەلىمىزدىڭ اقتوبە، شىمكەنت وڭىرىنە دەيىن قونىس اۋداردى.
ەڭ قىزىعى، ولاردى الدىن الا دايىنداپ، پەرەسەلەن قورى ارقىلى اقشا ءبولدى. ءسويتىپ، ورىس حالقى قازاق دالاسىندا قاپتاپ كەتتى. جانە بۇلارعا ەڭ شۇرايلى جەرلەردى تارتىپ الىپ بەرىپ وتىرعان. ءتىپتى، بۇلاردا «بۇل بوس جاتقان جەر ەكەن» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ، تارتىپ العانىن الىپ، قالعانىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەنشىگى رەتىندە سانادى. مۇنى عىلىمي تىلدە كولونيزاسيا دەيدى. تارتىپ العان جەردى ءوز ۇلتىنا اكەسىنەن قالعان مۇرا سياقتى تاراتىپ بەردى. ناتيجەسىندە قازاقستاندا بىتپەيتىن «سەرگەيەۆكا»، «اندرەيەۆكا»، «نيكولايەۆكالار» پايدا بولدى. ودان كەيىن «نوۆونيكولويەۆكا»، «نوۆوسەرگەيەۆكا»، «نوۆوپەتروۆكا» دەگەن اتاۋلار شىعا باستادى.
«قازاق ەشقاشان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان ەمەس»
– رەسەي قازاق جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن كولونيزاسيا ارقىلى تارتىپ السا دا، اقىر سوڭىندا قازاقستان رەسەي قۇرامىنداعى ەل سانالدى...
– مىنانداي ماڭىزدى ماسەلە بار. قازاق ەشقاشان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان ەمەس. بۇل – بوس ءسوز. جالپى، مۇسىلمان، شىعىس حالىقتارى حVءىى-حVءىىى عاسىردا ۇلكەن داعدارىستى باستان كەشىردى. رەسەي يمپەرياسى وسىنى پايدالانىپ، سۋلى، نۋلى جەرلەردى تارتىپ الىپ وتىرعان. اسىرەسە، 1901-1910 جىلدارى جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك وڭىرىنە قاپتاپ كەلگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جەرىمىزدى اننەكسيالاپ، باسىپ الدى.
قازاق ەشقاشان ورىستارعا بودان بولعان ەمەس. كەيىن جەر دە، مەملەكەت تە سولاردىكى سياقتى، قازاق حالقىن بوداندىقتان شىعارعانداي ەتىپ جاسادى، كورسەتتى. تاريحقا دا سولاي جازۋعا تىرىستى.
ولار قاراپ جۇرمەي، قازاققا ساناق جۇرگىزدى. اقىن دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ «بالاڭدى الار سولداتقا، حالقىڭدى الار ساناققا...» دەگەن ولەڭ جولى بار. وسى جاعدايدى اباي، قۇرمانعازى، ماحامبەت، كەنەسارى، سىرىم دات ۇلى كوردى. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسكە شىققاندا جازعان حاتىندا «كەلىسىم بويىنشا ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ جەرى بىزدىكى ەدى. سەندەر نەگە قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن، ەسىل، نۇرا، توبىل بويىن تارتىپ الاسىڭدار؟» دەگەن جولدار بار.
1916 جىلى امانگەلدى يمانوۆتىڭ كوتەرىلىسى نەدەن شىقتى؟ ول قوستاناي وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ العان ورىستارعا قارسىلىق كورسەتتى. الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ جاقتا بەكبولات اشەكەيەۆ تە كوتەرىلىستە قول باستادى.
1916 جىلى 7-8 شىلدەدە بەكبولات الماتىنىڭ باتىسىنداعى ءۇشقوڭىردا جايىلماس جانە ونىمەن كورشىلەس بولىستار تۇرعىندارىنىڭ باسىن قوسىپ، رەسەي پاتشاسىنىڭ ماۋسىم جارلىعىن تالقىلايدى. بەكبولات ۇستا دۇكەندەرىن اشقىزىپ، قارۋ-جاراق جاساتتى، جىگىتتەردى سوعىس ونەرىنە ۇيرەتتى، ءۇشقوڭىرعا كەلەتىن جولدارعا توسقاۋىلدار قويىلىپ، جازالاۋشى وتريادتار وتە المايتىن بەرىك قامال جاسالدى.
ۆەرنىي. فوتو: عالامتوردان
1916 جىلى 7 قىركۇيەكتە رەسەي ارمياسىنىڭ ۆەرنىي قالالىق اسكەري گارنيزونىنىڭ سوتى بەكبولاتتى دارعا اسۋعا ۇكىم شىعاردى.
1917 جىلى ورىس ريەۆوليۋسياسى باستالعان كەزدە ورىستار تاعى بىزگە قاراي تىم-تىراقاي قاشتى. ءقازىر كەلىپ جاتقان رەسەيلىكتەرگە قاراپ تاريحتاعى سول ۋاقىت كوز الدىما ەلەستەيدى. ول كەزدە شەكارا جوق، ەشكىم قاداعالامادى.
– نەگىزىنەن رەسەيلىكتەر قازاقستانعا قاي جىلدارى كوپ كەلدى؟
– ەكىنشى لەگى – 1917-1920 جىلدار اشتىق بولعاندا كەلدى. سول جىلدارى رەسەيدە كوللەكتيۆتەندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەندەي بولدى. ءسويتىپ، كوپتەگەن شارۋالار، ونىڭ ىشىندە ورىستار عانا ەمەس، ورىستانىپ كەتكەن ۋكراين، بەلورۋس، پولياكتاردى قازاقستانعا قاراي جوڭكىتتى.
كەلەسى لەگى – 1941-1945 جىلدارى سوعىس كەزىندە اعىلدى. رەسەي كوپ زاۋىت، فابريكالاردى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستانعا سالىپ، ءبىراز حالقىن تۇراقتى تۇردە قالدىردى.
ءتورتىنشى لەگى – 1954-1957 جىلدارى 3 ملن تىڭ يگەرۋشى كەلدى. ولاردى كوشىرۋ ءۇشىن دە كوپ اقشا ءبولدى. اراسىندا تۇرمەدەن بوساعان قىلمىسكەرلەر كوپ بولدى. كەيىن 3 ملن-نىڭ 1،5 ملن-ى قازاقستاندا قالىپ قويدى.
1959 جىلى قازاق ءوز جەرىندە وتىرىپ ازايىپ كەتىپ، 26 پايىز عانا بولسا، 65-70 پايىزى – ورىستار ەدى. تەك 1980 جىلدارى بالا تۋۋ كورسەتكىشى ازايىپ، ورىستار مەن باسقا ۇلتتار ەلىنە كەتە باستادى. سەبەبى، جەر وزدەرىنىكى ەمەس ەكەنىن بىلەدى.
1990-1993 جىلدارى ەلىمىزدەن 3 ملن-عا جۋىق ورىس، نەمىس، ەۋروپا حالىقتارى ەلىنە ورالىپ، قازاق ۇلتىنىڭ سانى كوبەيە باستادى. ال مىنا كەلىپ جاتقان رەسەيلىكتەر كوشى – بەسىنشى لەك.
«بۇلار بارعان جەرىن كوگەرتە المايدى»
– قازاقستانعا كەلىپ جاتقان رەسەيلىكتەر باياعى يمپەريالىق پيعىلدى كوكسەيتىن سياقتى ما، قالاي؟
– بۇلاردىڭ اراسىندا دا پيعىلى ءارتۇرلى ادام بار. ءتىپتى، قازاقتىڭ قانداي ۇلت، حالىق ەكەنىن بىلمەيتىندەر، قازاق پەن قىرعىزدى ايىرا المايتىندار كوبى. بۇلار ءوزى ەلىنەن بۇلىك شىقسا، جان-جاققا قاشۋعا بەيىم.
بۇرىن 1905-1910 جىلدارى ريەۆوليۋسيانىڭ الدىندا بۇلىك شىعىپ ەدى، تىم-تىراقاي بەزىپ كەتتى. ەكىنشى، 1917-20 جىلدارى لەنين باستاعان ريەۆوليۋسيا، ءۇشىنشى 1941-1945 جىلدارى نەمىس شابۋىلداعان كەزدە دە تۇرا قاشتى. ءبىراق ولار بارعان جەرىن كوگەرتە المايدى.
ءقازىر جەر كولەمى جاعىنان ەڭ ۇلكەن مەملەكەت – رەسەي. كەزىندە قيىر شىعىس، ءسىبىر، ياكۋتيا ءبارىن العان. سول جەرلەردى مىسە تۇتپاي، باسقانىڭ جەرىنە كوز الارتاتىنى تۇسىنىكسىز. ءوز جەرى بوس جاتىر يگەرىلمەي. سول استامشىل پيعىل ۋكراينامەن سوعىسقا الىپ كەلدى.
فوتو: DW
– الەۋمەتتىك جەلىدە پەتروپاۆل قالاسىنىڭ تۇرعىنىمىز دەگەن كامەلەتكە تولماعان ەكى بويجەتكەن «بۇل سوعىستا قازاقستان رەسەي جاعىندا. پەتروپاۆل – رەسەيدىڭ گۋبەرنياسى. بۇل – رەسەيدىڭ جەرى» دەپ سۇحبات بەرىپ وتىر. وسىنداي ىشتەن شىققان جاۋلاردى قالاي تەزگە سالۋعا بولادى؟
– تۋعان جەرىم – قىزىلجار ءوڭىرى. ءسابيت، عابيت، ماعجان مەن اقان سەرىنىڭ ەلى. بۇل ورىستار «رۋسسكيي مير» دەگەندى تاۋىپ العان. الەم بويىنشا ورىستىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسادى. بۇلاردىڭ مادەنيەتى ەش ۇلتتان جوعارى ەمەس. بۇلار دا ءبىز سياقتى حالىق. ءبىراق بۇلاردىڭ ميىندا «ءبىز مىقتىمىز. باسقالاردان ارتىقپىز. ءبىزدىڭ ايتقانىمىز ورىندالۋ كەرەك» دەگەن شوۆينيستىك پىكىر قالىپتاسقان.
ءقازىر سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى بۇرىنعى ورىس اۋىلدارى بوساپ قالعان. وڭكەي كەمپىر-شال تۇرادى. دەگەنمەن، قازاقستاندا قازىرگى ساناق مالىمەتى بويىنشا، 2،5-3 ملن ورىس بار. ونىڭ قانشاسى تازا ورىس ەكەنى بەلگىسىز. بۇلار ءوزى ارالاسىپ كەتكەن. قالاي دەسەك تە، ورىس ۇلتى جاستارىنىڭ تاربيەسىن دۇرىستاۋ كەرەك. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى سوعىس باستاۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى وسى – وزدەرىن جوعارى، استامشىل ساناپ، جەرىن تارتىپ الۋعا ۇمتىلۋى.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
