«قانشا جەردەن تابيعي قۇبىلىس دەسەك تە، ءدال بۇل جاعداي تابيعي اپات دەۋگە كەلمەيدى. وسىنداي اۋىر جاعدايعا كىنالى بارلىق شەنەۋنىكتەرگە جاي عانا شارا ەمەس، قاتاڭ شارا قابىلدانۋى قاجەت». بۇل پىكىردى ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ايتىسكەر اقىن رينات زايتوۆ ALASH.KZ ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
- سۋ باسقان ايماقتاردا قازىرگى احۋال قانداي؟ ءبىر توپ ءماجىلىس دەپۋتاتتارىمەن بىرگە اتىراۋ، بقو وڭىرلەرىنە بارىپ قايتتىڭىزدار. حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى قانداي؟
تابيعي اپات دەۋگە كەلمەيدى
«سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن ايماقتارداعى حالىق وتە الاڭداۋلى. قانشا جەردەن تابيعي قۇبىلىس دەسەك تە، ءدال بۇل جاعداي تابيعي اپات دەۋگە كەلمەيدى. ەلدەگى الاپات سۋ تاسقىنىنا ادامي فاكتورلار تىكەلەي اسەر ەتتى. ءبىز دەپۋتات ارىپتەستەرىمىزبەن قاراشا ايىنان باستاپ وسىنداي جاعدايلار ورىن الۋى مۇمكىن دەپ تالاي دابىل قاقتىق. جاۋاپتى سالا باسشىلارىنا تالاي دەپۋتاتتىق ساۋال جولداندى. ءبىراق ادەتتەگىدەي سكليار مىرزا باستاعان بيلىك وكىلدەرىنىڭ «ماسەلە ۇكىمەتتىڭ باقىلاۋىندا بولادى» دەگەن ءبىرىڭعاي سىرعىتپا جاۋاپ بەرىپ، «وتپيسكامەن» اينالىسۋىنىڭ ناتيجەسى وسىعان اكەلدى. سوندىقتان وسىنداي اۋىر جاعدايعا كىنالى بارلىق شەنەۋنىكتەرگە جاي عانا شارا ەمەس، قاتاڭ شارا قابىلدانۋى قاجەت. ونسىز بولمايدى»،- دەدى رينات زايتوۆ.
- بۇل اپاتتى جاعدايدان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟ ءوزىڭىز قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟
ءبىز ساباق الماۋىمىز كەرەك، ءبىز شارا قولدانۋىمىز كەرەك
«ءبىز بۇل اپاتتان ساباق الۋىمىز قاجەت دەيمىز. ساباق الۋ دەگەن نە ءسوز؟! ساباق الۋ دەگەن ءبىر جەردە ەسىك جابىلىپ قالىپ، سونى بىرەۋ اشا الماي قالسا، مىنە سودان ساباق الۋ كەرەك شىعار. ال ءدال مىنانداي مال، دۇنيە-مۇلىك شىعىندارىن ەسەپتەمەگەندە، كىسى ءولىمى بولعان جاعدايدا ءبىز ساباق الماۋىمىز كەرەك، ءبىز شارا قولدانۋىمىز كەرەك. كەلەسى جىلى وسىنداي جاعدايلاردىڭ بولماۋىنىڭ الدىن-الۋىمىز كەرەك. ال ونىڭ بىردەن-بىر جولى نە؟ جاۋاپتى ادامداردى جازاعا تارتۋ. بىزدە زاڭدا بارلىعى دا جازۋلى تۇر. تەك سونى دالالمەن كورسەتىپ، بىزدەگى قولدانىستاعى زاڭدى جۇمىس ىستەتە الساق، بارلىعى دۇرىس بولادى. قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ورىنداۋدا سالعىرتتىق تانىتىپ، ءوز قىزمەتىن اسىرا پايدالانىپ، جاۋاپكەرشىلىك الۋدان قاشىپ، جۇمىستى بىر-بىرىنە سىلتەۋگە ابدەن داعدىلانىپ العان شەندىلەر جاۋاپ بەرۋى كەرەك. زاڭ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك وتە ۇلكەن»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
- شەنەۋنىكتەردى وتستاۆكاعا جىبەرىپ، ورىندارىن اۋىستىرعانمەن نە وزگەرەدى؟ ءدال مۇنداي جاعداي قايتالانباسىنا كىم كەپىل؟
كىنالى شەندىلەردى وتستاۆكاعا ەمەس، جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كەرەك
«بىزدەگى 30 جىلدىق جۇيەدە جامان ءبىر ادەت قالىپتاسقان. ءبىز ادەتتە جازالى، كىنالى، ايىپتى ادامداردى تەك وتستاۆكاعا جىبەرۋمەن نە بولماسا باسقا قىزمەتكە اۋىستىرۋمەن شەكتەلەمىز. قازاقستاندى جايلاعان جەمقورلىق، جاۋاپقا تارتىلماۋشىلىق، سىتىلىپ قاشۋ، كەشىرە سالۋ دەگەن پاسىق تىرلىكتەردىڭ كەسىرىنەن وسىنداي كەساپاتقا دۋشار بولىپ وتىرمىز. ەندىگارى ولاي بولمايدى. ءبىز سۋ تاسقىنىنا كىنالىلەردى وتستاۆكاعا جىبەرىپ قانا قويماي، تولىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كەرەكپىز. ارينە، ولارعا قاتىستى ءدال مۇنداي قاتاڭ شارا قابىلدانا ما؟ جوق پا؟ حالىقتا دا، بىزدە دە سەنىمسىزدىك بار. دەسە دە، ۇكىمەت كەز-كەلگەن قاتاڭ شارانى قابىلداي الادى. ال ەگەر قابىلداماسا، وندا ونىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى. سەبەبى، ءقازىر حالىق قاتتى اشۋلى، قاتتى الاڭداۋلى»،- دەدى رينات زايتوۆ.
- جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرىنىڭ سالعىرتتىعى، سۋ تاسقىنىنا قارسى ءىس-شارالاردى دەر كەزىندە ۇيلەستىرە الماۋى دا وسىنداي اۋىر زارداپقا اكەلدى دەيسىز عوي...
اكىمدەر «ءوزىم بىلەمدىككە» سالىنباي، اقساقالداردىڭ اقىلىنا قۇلاق اسسا، مۇنداي اپات بولماس ەدى...
«ەگەر جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان قازىرگى جاس اكىمدەر بۇرىنعى 30 جىلدىق جۇيەگە ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن «مەن باستىقپىن» دەگەنگە سالىنباي، دەر كەزىندە اۋىل اقساقالىنىڭ اقىلىن تىڭداي بىلسە، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتساق، حالىقتىڭ ۇنىنە قۇلاق اسسا، مۇنداي اپات بولمايتىن ەدى. بۇل – تەك «ءوزىم بىلەمدىككە» سالىنعاندىقتان بولعان ماسەلە. اتام قازاق: «ءبىر حاندا قىرىق ءۋازىردىڭ اقىلى بولادى»، «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەپ ايتىپ كەتكەن. دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» دەگەن كىتابىندا 1949 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنداعى ءبورىباي ارناسى تاسىعان كەزدە داناگوي اقساقالدىڭ «قارابۋرالاۋ» ادىسىمەن جىرىندى سۋدى قالاي توقتاتقانى تۋرالى باياندالادى عوي. «كوپ بىلگەننەن ەمەس، كوپ كورگەننەن سۇرا» دەيدى دانا حالقىمىز. كوپتى كورگەن قانشاما اقساقالدارىمىز بار. ديپلومى جوق دەمەسەڭ دايىن مامان. مىنە، ءبىز وسىنداي ەل اقساقالدارىنىڭ اقىلدارىنا قۇلاق اسقىمىز كەلمەيدى. ءبىزدىڭ جىبەرگەن باستى قاتەلىگىمىز وسى»، - دەيدى رينات زايتوۆ.
- قانشاما شىعىنعا ۇشىراپ، مال-مۇلكىنەن، ءۇي-جايىنان ءبىر-اق ساتتە ايىرىلعان حالقىمىزدىڭ ەندىگى جاعدايى قالاي بولماق؟ 80 شارشى مەترلىك ءبىر جاڭا ءۇيدىڭ قۇنى 22 ميلليون تەڭگە كولەمىندە بولادى دەيدى. از ەمەس پە؟ حالىقتىڭ نەسيەلەرى كەشىرىلىپ، قانداي دا ءبىر جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلادى ما؟
حالىقتا «شىعىنىمىزدى تولىق وتەپ بەرە مە؟» دەگەن ۇلكەن الاڭداۋشىلىق بار
«اپات بولۋىن بولدى، ەندى وعان كىنالى ادامدار جاۋاپ بەرە مە؟ وتەماقى قالاي بولادى؟ شىعىنىمىزدى تولىق وتەپ بەرە مە؟» دەگەن سۇراقتار باسپاناسى مەن مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، ءتىلسىز جاۋمەن تايسالماي كۇرەسىپ جاتقان ەلدى تولعاندىرىپ، مازالاپ وتىر. كۇنى كەشە پرەمەر-مينيسترگە باعىتتالعان دەپۋتاتتىق ساۋالىمدا وسى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەردىم. كەلتىرىلگەن شىعىنداردى تولىق وتەۋ، بارلىعىن قالىپقا كەلتىرۋ ۇزاققا سوزىلاتىن سياقتى. سەبەبى، بۇل جەردە باستى ەكى فاكتور جۇمىس ىستەيدى. بىرىنشىدەن، جەرگىلىكتى بيلىك شىعىنداردى وتەۋ بويىنشا دۇرىس جۇمىس ىستەمەۋى مۇمكىن. اپات سالدارىنان زارداپ شەككەن حالىق ءوز شىعىندارىنىڭ قالاي ەسەپتەلىپ، قالاي وتەلەتىنەن بەيحابار. ويتكەنى، شارالاردىڭ ناقتى الگوريتمى دۇرىس جاسالماعان. سول جاعىنان حالىقتا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق بار»،- دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
ۋاقىتشا نەسيەلىك كانيكۋلداردى قاراستىرىپ، باسپانا ماسەلەسىن جەدەل شەشۋ كەرەك
«ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ قانىمىزعا ءسىڭىپ بارا جاتقان ۇلكەن قاسىرەت بار. «الىپ قالسام، جەپ قالسام، تارتىپ السام» دەگەن... سول سەبەپتەن دابىرا سالىپ، داۋ كوتەرەتىن ادامدار دا تابىلادى. ۇيلەرى سۋعا كەتپەسە دە، گۋمانيتارلىق كومەك العىسى كەلەتىن ادامداردى ءقازىردىڭ وزىندە كورىپ وتىرمىز. بۇل جەردە ۇلكەن ساقتىقپەن قاراۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە بيۋدجەت تاپشىلىعى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، بىزگە اسا جاۋاپكەرشىلىك قاجەت. سوندىقتان جەرگىلىكتى جەردە ەل سەنىمىنە يە بولعان بەلسەندى ازاماتتاردى كوميسسيا قۇرامىنا قوسىپ، سۋ تاسقىنى سالدارىنان كەلتىرىلگەن شىعىندى وتەۋ الگوريتمىن ەلمەن بىرلەسە ازىرلەگەن ءجون. اپات بولعان ايماقتاردىڭ تۇرعىندارىنا ۋاقىتشا نەسيەلىك كانيكۋلداردى جان-جاقتى قاراستىرىپ، باسپاناسىنان ايىرىلعان ازاماتتاردى وڭتايلى ورنالاستىرۋدى جەدەلدەتۋ قاجەت»،- دەيدى رينات زايتوۆ.
- مەملەكەت كەلتىرىلگەن شىعىندى تولىق وتەپ بەرە الادى ما؟ ءوز سوزىڭىزدە، بىزدە بيۋدجەت تاپشىلىعى بار دەدىڭىز. بۇل تىعىرىقتان شىعار جول قانداي؟
شىعىندى قۇلىبايەۆ باستاعان وليگارحتار وتەپ بەرسىن
«جاڭادان سالىناتىن ۇيگە بولىنەتىن قارجى - 22 ملن تەڭگەنى ۇلەستىرگەن كۇننىڭ وزىندە بيۋدجەتتەن ۇلكەن شىعىن بولايىن دەپ تۇر. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قاجەت ەمەس كونفەرەنسيا، فورۋمدارعا كەتەتىن شىعىنداردى توقتاتىڭدار دەپ دۇرىس قادام جاساپ وتىر. ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز. ءقازىردىڭ وزىندە بىزدە بيۋدجەت جەتىسپەۋشىلىگى بار، شىعىن ناقتى قالاي وتەلەتىنىن ءبىز بىلمەيمىز. ۇكىمەت ازىرگە ۇسىنىس بەرگەن جوق. ءبىز كورىپ وتىرعان جالعىز جول - زارداپ شەككەن ايماقتارعا بايلار كومەكتەسسىن. پرەزيدەنت ايتقانداي، بۇكىل قازاقستاننىڭ بايلىعىن يەمدەنىپ وتىرعان 162 وليگارح بار. ءبىر تيمۋر قۇلىبايەۆتىڭ ءوزى بۇل شىعىنداردىڭ بارلىعىن تۇگەلدەي جاۋىپ بەرە الادى. شىعىندى سول باستاعان وليگارحتار تولىق كولەمدە وتەۋى كەرەك. بۇكىل اكتيۆتەرىن توقتاتىپ، حالىقتىڭ شىعىنىن سودان وتەسىن. ارى كەتسە 1 ملرد دوللارعا جەتپەيتىن شىعىن بولادى. بۇل شىعىندى وتەپ بەرۋ ولارعا ەش قيىندىق تۋدىرمايدى»،- دەيدى دەپۋتات.
- بولاشاقتا مۇنداي جاعداي قايتالانباس ءۇشىن الدىن الۋ ماقساتىندا قانداي شارالار قابىلدانادى؟
حالىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەيتىن بىلىكتى كادرلاردى دايىنداۋ كەرەك
«الداعى ۋاقىتتا وسىنداي جاعدايلاردىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ باستىسى - مامانداردى دايىنداۋ كەرەك. قازاقستاندا بولىپ جاتقان بارلىق كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ بىردەن-بىر سەبەبى، ول – جەمقورلىق. ءبىز ءبىلىم بەرۋ ورداسىنان باستاپ جەمقورلىققا كوشىپ العاننان كەيىن، بىزدە سايكەسىنشە قاجەتتى ماماندار جوق. بىلىكتى كادرلار تاپشى. سوندىقتان بۇنداي جاعدايدىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن اۋەلى بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندارداعى جەمقورلىقتى بارىنشا جۇگەندەۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، ءبىز حالىق اراسىنان شىققان عالىمدار، ءقادىرلى اقساقالدار مەن ەل اعالارىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋىمىز كەرەك. اقساقالداردىڭ اقىلىن تىڭداپ، حالىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەيتىن كادرلار كەرەك. ءار اۋىلدا داناگوي اقساقالدار بار. ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە كەڭەس قۇرىپ نە بولماسا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم قۇرىپ قاجەت ەمەس»، - دەيدى رينات زايتوۆ.
بىزگە رۋشىلدىقتان ادا، حالىققا جاقىن اكىمدەر كەرەك
«ۇشىنشىدەن، وبلىس، قالا، اۋدانداردا جۇمىس ىستەپ وتىرعان جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ جۇمىسىن رەتكە كەلتىرۋ كەرەك. ونىڭ بىردەن-بىر جولى – پرەزيدەنت ۇسىنعان سايلاۋ جۇيەسى. ءبىز ءقازىر اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ دەگەن جاقسى تاجىريبە ەنگىزدىك. كوپ ەلدىمەكەندى ارالاپ ءجۇرمىن. شىنايى قولداۋعا يە بولىپ، ءادىل سايلانعان اكىمدەرگە كوبىنە حالىق ريزا. دەمەك، ءبىز مۇنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋىمىز كەرەك. قالا-وبلىس كولەمىندەگى اكىمدەردى حالىق ءوزى سايلايتىنداي سايلاۋ جۇيەسىنە كوشۋىمىز كەرەك. كەي وڭىرلەردە قايتا سايلانعان بۇرىنعى اكىمدەر دە بار. بۇرىنعى اكىمدەردى سايلاپ جاتقان جەرلەردە قانداي فاكتور وينادى؟ جەرگىلىكتى رۋلىق، تۋىسقاندىق فاكتور وينادى. بىزگە رۋشىلدىقتان، جەرشىلدىكتەن ادا، حالىققا جاقىن اكىمدەر كەرەك. ەلگە قىزمەت ەتكىسى كەلەتىن ءار ازامات سانالى تۇردە قازاقستان دەگەن مەملەكەت - تۋىسقانىمىزدىڭ ءۇيى ەمەس، حالىقتىڭ ءۇيى ەكەنىن ەسكەرۋى قاجەت»، - دەيدى رينات زايتوۆ.
- ەلدەگى سۋ تاسقىنىنىڭ ورىن الۋىنا جىلدار بويى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلاردىڭ ابدەن توزىپ، ەسكىرىپ، قاجەتتى ينفراقۇرىلىمنىڭ بولماۋى دا بىردەن-بىر سەبەپ بولدى. بۇل ماسەلە قالاي شەشىلەدى؟
جەكە مەنشىككە ءوتىپ، زاڭسىز سالىنعان بوگەتتەردى جويۋ كەرەك
«30 جىلدا گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلار ابدەن توزىپ، اۋىستىرىلماعانى بىلاي تۇرسىن، جەكە مەنشىك كومپانيالار وزدەرىنە ىڭعايلى جاعداي جاساپ، ءار جەردەن دامبى سالىپ تاستاعان. سول كومپانيالاردىڭ ار جاعىندا كىلەڭ وليگارحتار تۇر. سولار نەگە جاۋاپقا تارتىلمايدى؟ نەگە ولار دامبىنى بۇزعىزبادى؟ جەكە مەنشىككە ءوتىپ، زاڭسىز سالىنعان بوگەتتەردى جويۋ قاجەت. بۇرىنعى بيلىكتىڭ جەر بەرۋىمەن ابدەن ەسىرگەن بۇكىل وليگارحتاردىڭ ەنشىسىندەگى بايلىقتىڭ بارلىعىن مەملەكەتكە قايتارۋ كەرەك. ەلدە ورىن العان وسى اۋىر جاعدايدىڭ اياسىندا حالىق قازىناسى قايتارىلاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. بارلىعىنىڭ دا كوزى جەتتى. وسىعان دەيىن تالاي دابىل قاقتىق. ەشكىم قۇلاق اسپادى. ەندى مىنە وزدەرى ناتيجەسىن كوردى عوي»،- دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
- سۋ تاسقىنى كەزەڭىنە الدىن-الا دايىندىقتىڭ ۋاقىتىلى بولماۋىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىندەگى قيىندىقتىڭ سالدارىنان قىزمەت كورسەتۋشى ۇيىمداردىڭ قار كۇرەۋ جۇمىستارىن بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ورىنداماۋى دا اسەر ەتتى دەيدى. بۇل جايىندا نە دەيسىز؟
«مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى زاڭداعى كەمشىلىكتەر جايىندا دا تالاي ايتتىم. كەزىندە اۋىل اكىمدەرىنە ءبىر كوزدەن ساتىپ الۋ ءتاسىلىن قولدانۋعا رۇقسات ەتىلەتىن. جاڭا زاڭعا وسىنى قايتا ەنگىزىپ وتىرمىز. مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. قالاي ول؟ ءبىر اۋىلدىڭ قارىن كۇرەۋ ءۇشىن ول 30 كۇن كونكۋرس كۇتىپ وتىرادى ما؟ وعان دەيىن قار ەرىپ كەتەدى عوي. بىزگە ەلوردا ىرگەسىندەگى قوياندى اۋىلىنىڭ حالقى دا وسى ماسەلە جايلى قاراشا ايىنان بەرى جازدى. قار كۇرەۋگە تەندەر ويناتىلعان ەكەن. ونى ۇتىپ العان كومپانيا بار ەكەن. ءبىراق دەر كەزىندە قار كۇرەلمەي جاتىر دەپ. اينالىپ كەلگەندە ءبىز نە ىستەدىك؟ قوياندى حالقىن كىنالى قىلىپ تاستادىق. وسى ادىلدىك پە؟»،- دەيدى رينات زايتوۆ.
- «دەپۋتاتتار ايتادى دا، قويادى. ءبارىبىر ماسەلە تۇپكى شەشىمىن تاپپايدى» دەگەندەرگە نە ايتاسىز؟ حالىق تالاپ-تىلەگىن ورىنداتۋعا بار كۇش-جىگەرلەرىڭىزدى ارناپ، ناتيجە شىعارۋعا دايىنسىزدار ما؟
«دەپۋتاتتار ايتادى، ايتادى، سونىمەن قويادى» دەگەنگە كەلىسپەيمىن. ءبىز حالىقتىڭ ءسوزىن، اشىنعان اششى داۋسىن جەتكىزۋشىلەرمىز. ەل يگىلىگى ءۇشىن بارلىق قولايلى جاعدايدى جاساپ بەرۋگە دايىنبىز. قانداي دا ءبىر زاڭ شىعارۋشى ورگان تاراپىنان قولدانىستاعى زاڭدا كەدەرگىلەر بار بولسا، پارلامەنت ونى تۇزەۋگە دايىن. ەگەر ءبىزدىڭ جەتكىزگەنىمىزدەن ءتيىستى دەڭگەيدە ارەكەت جاسالىنباي، ناتيجە بولماسا، وندا بۇل - ۇكىمەتتىڭ كىناسى. وندا حالىق تىكەلەي ءوزى ۇكىمەتكە شىعادى. سول كەزدە جاعداي قيىن بولادى»، - دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
اڭگىمەلەسكەن زارينا اشىربەك،
ALASH.KZ ۇلتتىق پورتالى
