قازاققا تاۋەل وڭاشا، ياكي باسقالارمەن بىرگە ورتاق ماسەلەلەردىڭ كەڭەسكە بۇرىن تۇسكەندەرى دە بار، بۇگىن ءتۇسىپجاتقاندارى دا بار ءھام تۇسەيىن دەپ تۇرعاندارى دا بار. قازاققا قاراساڭ، سول ماسەلەلەر قازاققا تاۋەل يا ورتاق ماسەلەلەر سياقتى ەمەس، ياكي قازاق تۋرالى بولعانمەن، نە بولىپ، نەمەن بىتكەنى تالعاۋسىز. ياعني، جاقسى بولسا، جاقسى بولدى دەپ قۋانبايتىن، جامان بولسا، جامان بولدى دەپ كۇيزەلمەيتىن بەينە ءبىر بولماشى عانا ماسەلەلەر سياقتى.
سەندەردىڭ كەڭەسەيىن دەپ وتىرعاندارىڭ مەن تۋرالى ءىس پە؟ مەنىڭ ءىسىم بولسا، مەنىڭ جايىمدى وزىمنەن ارتىق ەشقايسىڭ بىلمەيسىڭ! ماعان كەرەگى مىناۋ دەپ، جانى بار، ەسى دۇرىس ادام ايتپاس پا؟ ونداي تىرلىك ءبىزدىڭ قازاقتا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورىنبەي تۇر.
بۇرىن قازاققا تاۋەل يا ورتاق ماسەلەلەر قوزعالعان كەزدە، قازاق ءۇنى شىقپاعاندا ويلاۋشى ەدىك: قازاقتا گازەتا جوق، نە ىستەلىپ، نە بولىپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن؟ ءبىلىپ تۇرسا، قازاق تا باسقالارمەن قاتار جاندىعىن، جۇرتتىعىن بىلدىرەر ەدى عوي دەۋشى ەدىك. ماسەلەن، 1910-شى جىلى باستاۋىش مەكتەپتەر تۋرالى دۋمادا كەڭەس بولعاندا: مەكتەپتەردە وقۋ ورىس تىلىمەن وقىلسىن، جاسىنان بالالار ورىس تىلىنە ۇيرەنىپ، روسسياعا قاراعان باسقا ءتىلدى جۇرتتار ءوز تىلدەرىن ۇمىتىپ، ورىس تىلىنە اۋىپ، ورىسپەن بىرىگىپ، سىڭىسۋىنە جاقسى دەگەن. سوندا، جوق، ولاي ەمەس، ءار حالىق باستاۋىش مەكتەپتە ءوزىنىڭ انا تىلىمەن وقىتۋ ءتيىس دەپ، ورىستان ءتىلى باسقا جۇرتتار، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ نوعاي باۋىرلارىمىز تۇس-تۇسىنان تەلەگرامدى جاۋدىرىپ جاتقاندا، قازاق دىبىسى ەستىلمەگەن
قازاقتار نەگە اۋزىنا سۋ العانداي ۇندەمەي وتىر دەگەندەرگە: قازاقتا گازەتا جوق، دۋمادا نە ماسەلە قارالىپ جاتقانىن قازاق بىلمەي جاتىر دەۋشى ەدىك. ولاي دەپ قازاقتى انشەيىن اقتاۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ءوزىمىز سولاي عوي دەپ ويلاعاندىقتان ايتۋشى ەدىك، اتتەڭ، گازەتانىڭ جوقتىعى! توبە باسىنا قويعان قاراۋىلشىداي كوزىنە ىلىنگەنىن، قۇلاعىنا ەستىلگەنىن مەزگىلىندە ءبىلدىرىپ تۇراتىن حابارشى گازەتا بولسا، وسى كەمشىلىكتەر قازاقتا بولماس ەدى-اۋ دەپ، ءتىستى قايراپ، بارماقتى شايناۋمەن بولىپ ەدىك.
ونان كەيىن: ءبۇيتىپ وتىرىپ قازاق جۇرت قاتارىنا ەرىپ ءىس ەتە الماس، ءار ورىندا كوزى جوق سوقىر، قۇلاعى جوق كەرەڭ، ءتىلى جوق ماقاۋ بولار دا وتىرار. بۇعان كوز، قۇلاق، ءتىلى بولعانداي نارسە قاجەت دەپ، گازەتا شىعاردىق. گازەتا شىققاننان بەرلى قازاققا نە كەرەگىن، ول كەرەگىنە قولى جەتۋ ءۇشىن نە كەرەگىن اركىم بىلگەنىنشە، قولىنان كەلگەنىنشە جازىپ ءجۇر، قۇلاعىنا سالىپ جاتىر. قازاق تۋرالى مۇنداي ماسەلەلەر قوزعالىپ جاتىر ءھام قوزعالماقشى، ونى دا مەزگىلىمەن گازەتا جازباي تۇرعان جوق. ءمۇفتي ماسەلەسى قوزعالادى دەپ جازىلدى، بيلىك وزگەرىلەدى دەپ جازىلدى، ەكى ورىس، ءبىر قازاق ماسەلەسى جازىلدى، باۋىزداماي مال سويۋ ماسەلەسى جازىلدى. قازاق كورە، بىلە وتىرىپ، باسقالارمەن قاتار ءىس ەتە المايتىنىن ەندى كورسەتتى. جوعارعى ايتىلعان ءتورت ماسەلەنىڭ ەكەۋى، ماسەلەن، بيلىك پەن ەكى ورىس، ءبىر قازاق – قازاققا عانا تاۋەل ماسەلەلەر، ونان باسقا ەكەۋ، ماسەلەن، مۇفتيلىك پەن مال باۋىزداماۋ – رەسەيدەگى بارشا مۇسىلماندارعا ورتاق ماسەلەلەر. قازاقتىڭ باسقالارمەن قاتار جۇرتتىق قىلا المايتىندىعى وڭاشا وزىندىك ماسەلەلەردەن سەزىلمەسە دە، ورتاق ماسەلەلەردەن انىق كورىنىپ تۇر. مۇفتيلىك پەن مال باۋىزداماۋ تۋراسىندا باسقالار نە ىستەپ جاتىر؟ قازاق نە ىستەپ جاتىر؟ قازاقتىڭ تۇرىنە قاراعاندا، ايتىلعان ءتورت ماسەلە، «نە بولسا، ول بولسىن، بىزگە ءبارىبىر» دەگەن سياقتى. قازاق جايىن بىلمەيتىندەر قازاق سولاي دەپ وتىر ەكەن دەپ ءھام ۇعادى. قازاق شالا مۇسىلمان، ولارعا مالدى باۋىزداۋ، باۋىزداماۋ ءبىر ەسەپ، سوندىقتان ولاردىڭ باسقالارداي كۇيزەلە قويمايتىنى دەيدى.
مالدى باۋىزداۋ، باۋىزداماۋ قازاققا ءبىر ەمەس ەكەنىن ءبىز بىلەمىز، باسقالاردىڭ قازاقپەن ارالاسىپ جۇرگەندەرى عانا بىلەدى. قازاقتىڭ قاراسىن كورمەگەندەر قازاق جايىن قايدان بىلەر؟ قازاق اڭ سىقىلدى ارام، ادالدى ايىرمايتىن حالىق دەپ بىلەدى. جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر قازاقتىڭ ناق جانىنا باتا قويمايتىن ماسەلەلەر دەسە دە، ءتىپتى كەرەكسىز ماسەلە دەپ، بىلمەگەندىكتەن ەمەس. قازاق كەرەك قىلماعاندىقتان ۇندەمەي وتىر ما؟ قازاق ۇندەمەي وتىرعانى ەستىمەگەننەن ەمەس، كەرەكسىنبەگەندىكتەن ەمەس، جاندىعىنىڭ جوقتىعىنان، ۇرەيسىزدىگىنەن. مالدى باۋىزداماي سويىڭدار، مۇفتيلىكتىڭ قازاققا كەرەگى جوق، ءدىنىڭ جوعالۋ ءۇشىن ەكى ورىس، ءبىر قازاق بولىپ وتىرىڭدار. ءتىلىڭ جوعالۋ ءۇشىن بالالارىڭدى باستاۋىش مەكتەپتەردە ورىس تىلىمەن وقىتىڭدار دەپ ءبىز ايتساق، ۇندەمەك تۇگىل، ءدۇنيانى باسىنا كوشىرەر ەدى. ءدىندى كەرەك قىلمايتىن شالا مۇسىلمان دەپ وتىرعان قازاقتار ءدىنشىل بولىپ، اۋزىنا سۋ العانداي ۇندەمەي وتىرعان مولدالار شەشەن بولىپ، ۇرەيسىزدەر باتىر بولىپ، قانداي بىزگە اكىرەڭدەر ەدى! ونى باسقالار بىلمەسە دە، ءبىز جاقسى بىلەمىز. بيلىك تۋرالى جازىلعاندا قازاقتىڭ ءدىن ىسىنەن باسقا ءدۇنياۋي، ياعني تىرشىلىك ىستەرى، شاريعاتقا قاراماي، بيلىك قاراۋىندا بولۋ كەرەك، ويتكەنى شاريعات ءبىر ايتىلىپ، تاس سياقتى قاتىپ قالعان وزگەرىلمەيتىن جول، تىرشىلىك كۇن سايىن وزگەرىلىپ تۇرادى. سوندىقتان تىرشىلىك ءىسى وزىمەن قاتار وزگەرىلىپ تۇراتىن جولدا بولارعا ءتيىس دەگەن ءسوز ايتىلىپ ەدى. «شاريعات تاس سياقتى قاتىپ قالعان» دەگەن سوزگە شامدانىپ، ورىسشا وقىعاندار ءدىن جايىن بىلمەيدى دەپ، بىلمەيتىنىمىزدى بەتىمىزگە باسىپ، تالاي ادامدار اشۋلانىپ، باسقارماعا حات جازدى. شاريعات قاتقان تاس سياقتى دەگەنگە جانى كۇيزەلىپ، حات جازىپ وتىرعان قازاقتار، مۇنىڭ اكەسىندەي جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر بولماشى، جانعا باتپايتىن ماسەلەلەر دەپ ۇندەمەي وتىرار ما؟ ۇندەمەۋ سەبەپتەرى باسقا شىعار دەيمىز. ول سەبەبىن بىزدەن گورى قازاقتىڭ وزدەرى، اسىرەسە مولدالارى ارتىق بىلسە كەرەك. ءبىز ءدىن جايىنان سويلەسەك، ورىسشا وقىعاندار ءدىن جايىن بىلمەيدى دەپ، اۋىز اشتىرمايدى، جەرىمە ءتۇستىڭ دەپ، اياق باستىرمايدى. سوندىقتان ءبىز ءدىن ىستەرى تۋرالى پىكىر ايتۋعا تارتىنامىز. قازاقتىڭ ءدىن ىستەرى مىناداي بولارعا كەرەك دەپ، جوبا سايلاپ، ءجون كورسەتىپ وتىرعان مولدالارىمىز تاعى جوق. ءبىز بىردەمە دەسەك، شاپ ەتىپ بەتىمىزدەن الاتىندار كوپ. ءدىن ىستەرى تۋرالى ايتىپ، جوبا كورسەتۋگە ءبىرى دە جوق. ءمۇفتي جايىنان جازاتىن قازاقتان مولدا شىقپاعان سوڭ، نوعاي مولداسى جازىپ وتىر، 6-شى مايدا بولاتىن پەتەربۋرگتاعى مۇسىلمان كەڭەسىنە بارارلىق قازاقتا قانداي مولدا بار دەپ سۇراعانعا ەش مولدانى كورسەتە الماي وتىرمىز. ويتكەنى ىسكە جارارلىق قانداي مولدا بار ەكەنىن بىلمەيمىز. وندا بارعان مولدا قازانداي قىلىپ وراعان سالدەسىن كورسەتۋگە بارمايدى. قازاقتىڭ ءدىن ىستەرى قاي ءجوندى، قاي ءتارتىپتى بولۋ جاعىنان تولىق ماعلۇمات بەرەرگە بارادى. قاراڭعى حالىققا تۇندىكتى بۇركەپ، قاراڭعىلاپ قويىپ، شاريعات سوعاتىن مولدالار قازاق اراسىندا كوپ ەكەنىن بىلەمىز، ءبىراق ءبىلىمىن جارىققا شىعارىپ كورسەتپەگەن سوڭ، پەتەربۋرگ كەڭەسىنە قايسىسى جارايتىنىن بىلە المادىق. ءبىلىمىن جارىققا شىعارىپ جۇرگەن قازاقتا بىر-ەكى مولدا بار ەكەنىن دە بىلەمىز، ءبىراق ولاردىڭ ءسوزىن باسقا مولدالار قۋاتتاماي تۇرعان سوڭ، كەڭەستەگى ءسوزىن دە قۋاتتاماس دەپ، ولاردى دا كورسەتە المادىق.
ءسويتىپ، اۋەلى، ءبىز تۋرالى ماسەلەلەر قوزعالىپ جاتىر ەكەن دەپ، كوڭىلى سەلت ەتكەن قازاقتاردى كورە الماي تۇرمىز، ەكىنشى، قازاق رۋحاني ىستەرىمىناۋجوندى، مىناۋ ءتارتىپتى بولۋعا ءتيىس دەپ، جوبا جاساعان مولدالاردى كورە الماي تۇرمىز ءھام قازاقتىڭ رۋحاني ىستەرى تۋرالى پەتەربۋرگ كەڭەسىنە بارىپ، تولىق ماعلۇمات بەرەرلىك مولدالاردى دا تابا المادىق. قازاقتىڭ وزىنە ارناپ جەكە مۇفتيلىك بەرە قالسا، ءمۇفتي، قازى، احۋن، يمام بولارلىق مولدالار تابىلار ما؟ الدە، دەۋگە جاراماسا دا، اۋىز جەۋگە جارايتىن دەيمىز بە؟ قازاق مولدالارى دا جارىققا شىعىپ، بەتىجۇزىن كورسەتۋى ءتيىس شىعار دەيمىز.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى،
"قازاق ءھام ءتۇرلى ماسەلەلەر" ماقالاسىنان
دەرەككوز: ا.بايتۇرسىن ۇلى. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. IV توم. - الماتى، 2013
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
