ۇلتتىق زيالى دەپ كىمدەردى ايتامىز. ءبىر قاراعاندا جەڭىل كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە بۇل سۇراۋعا دۇرىس جاۋاپ قايىرۋ وڭاي ەمەس. وقىعان، تاربيە كورگەن ادامنىڭ ءبارىن زيالى دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزى ءتان بولعان ۇلتتىڭ «ۇلتتىق زيالىسى» قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسىز قاتەلەسەمىز. بىزدىڭشە، بەلگىلى ءبىر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە سول بەلگىلى مۇرات-ماقساتتارى توڭىرەگىنە جينالعان وقىمىستىلاردى عانا زيالى دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالقىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا كىرە الادى.
زيالىلاردىڭ مىندەتى ۇلى دا قاسيەتتى بولۋى سەبەپتى وتە اۋىر. حالىقتى ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ، ياعني، جەرى، سۋى، قازىناسى، ءتىلى مەن ءدىنى ءبىر بولعان حالىق بۇقاراسىن بىرلەستىرىپ، ولاردىڭ ساناسىن ءبىرتۇتاس ساياسي، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ساناعا جەتكىزۋدە ۇلى تاريحي مىندەتتىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى زيالىلاردىڭ ۇستىنە جۇكتەلەدى.
اتاقتى المان فيلوسوفتارى كانت پەن فيحتەلەر: حالىق ءبىرىن-بىرى جانە ءوزىن-وزى باسقارا المايتىن، باسقالاردىڭ باسقارۋىندا عانا بولاتىن توبىرلار. ۇلت – باسقالارعا تاۋەلدى بولماعان، ءوزىنىڭ مەكەمەلەرىنە يە جانە ءوزىنىڭ ءبىرىڭعاي مۇددەسى بار حالىقتار جيىنتىعى. فيلوسوفيانىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، حالىق – وبەكت (وbjekt)، ۇلت – سۋبەكت (subject).
ءبىز بۇل جولى زيالىلار تاريحىنا توقتالىپ جاتپايمىز. ويتكەنى ول ءبىزدى جۋرنالىمىز تالاپ ەتىپ وتىرعان «بۇگىنگى كۇننىڭ ءىس جۇزىندىك ماسەلەلەرىنەن» الىستاتىپ جىبەرەدى.
دۇنيە جۇزىندە زيالىلارسىز ۇلتقا اينالعان ساياسي، الەۋمەتتىك حالىق بۇقاراسى بىرلىگى ەشقاشان بولعان ەمەس. سونداي-اق، حالىق بۇقاراسىنان قولداۋ كورمەگەن جاعدايدا زيالى قاۋىم ەشتەڭە ىستەي المايدى. حالىقتى ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ ياعني ونى جات ۇستەمدىكتىڭ تەپكىسىنەن قۇتقارىپ ءوز مەكەمەلەرىنە يە، تاۋەلسىز ءبىر جەكە تۇلعاعا اينالدىرۋ سىندى نەگىزگى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، ۇلتتىق زيالى قاۋىم مەن ول ءوزى ءتان بولىپ وتىرعان حالىق بۇقاراسى اراسىندا ءبىر ورتاق سانا بولۋى ءتيىس. مىنە، وسى سانانى ايقىنداۋ، ياعني، حالىق تىلەگىن دۇرىس جانە انىق ءبىر فورماعا كەلتىرۋ، اتالعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءىس پەن ارەكەت باعدارلاماسىن جاساۋ زيالىلاردىڭ مىندەتى.
زيالىلار قاۋىمى وزدەرىنىڭ تاريحي مىندەتىنىڭ مۇددەسىنەن شىعۋى ءۇشىن نە ىستەۋلەرى كەرەك؟ البەتتە، تەك جۇكتەلگەن مىندەتتەردى اتقارۋمەن عانا شۇعىلدانۋ جەتكىلىكسىز. زيالىلار ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋدىڭ، حالىقپەن ورتاق ءتىل تابىسا ءبىلۋدىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى جولدارىن تابا بىلۋلەرى ءتيىس.
«ياش تۇركىستاننىڭ» وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە (15-سانىندا) ورىس (باتىس) مەكتەپتەرىندە تاربيەلەنگەن زيالىلارىمىزدىڭ قاسىرەتكە تولى تاعدىرى جونىندە جازعان بولاتىنبىز. مۇنداي زيالىلار حالىققا پالەندەي ءبىر ۇلتتىق تاربيە بەرىپ جارىتپايتىنى جانە حالىق تا ولاردان پالەندەي ءبىر ۇلتتىق تاربيە الىپ جارىمايتىنى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتقانبىز. بۇل جولى ءبىز سول ايتقاندارىمىزدى ونان ءارى تەرەڭدەتە تۇسەمىز.
باتىس تاربيەسىن العان زيالىلارىمىزدىڭ ايانىشتى جەرى – رۋحاني جاقتان ءوز حالقىنا وگەي بولىپ قالۋى ەدى. باتىس تاربيەسى كوپتەگەن تۋىستارىمىزدى حالقىمىزدىڭ ءجان-دۇنيەسىنە سىڭگەن، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ون بويىندا جاتقان «شىعىس زەردەسىنەن» ايىردى. ولار، ياعني، باتىس تاربيەسىن العان تۋىستارىمىز باسقا جاقتان جيناعان بىلىمدەرىن ءوز حالقىنىڭ ومىرىمەن (شىعىس زەردەسىمەن) بىرلەستىرە المادى.
ءبىز، ارينە، بۇل ارادا «شىعىس رۋحى» دەگەننىڭ عىلىمي، فيلوسوفيالىق ماعىناسىنا توقتالىپ جاتپايمىز. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇرەسىمىز ءۇشىن وسى «شىعىس رۋحى» «ۇلتتىق رۋحىمىز» بولۋىن جانە ءبىز قىزمەتىن اتقارىپ، تىلەۋىن تىلەپ جۇرگەن حالقىمىزدىڭ تۇلا بويىن، وسى شىعىس رۋحى كەرنەپ تۇرعانىن ءبىلۋىمىز جەتكىلىكتى.
وسى ورايدا، ءوز تاريحىمىزدىڭ ورىس تەپكىسىندە وتكەن داۋىرىنەن مىناداي ءبىر مىسال ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.
شوقان ءۋاليحاننىڭ تراگەدياسىن ەسكە الىپ وتكىم كەلەدى. شوقان وتكەن عاسىردىڭ ورتالارىندا، تۇركىستان ورىستار تاراپىنان جاۋلاپ الىنعانىندا ءومىر سۇرگەن. اسا دارىندى، مول ءبىلىمدى كوسەم بولارلىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن وسى قىر بالاسى، ورىس (باتىس) ىقپالىندا ءوستى. ول ءوز داۋىرىندەگى ورىستىڭ اتاقتىلارىمەنەن، ماسەلەن، دوستويەۆسكييمەن جاقىن قاتىناستا بولدى.
شوقان ورىس وكىمەتىنىڭ قۇپيا اگەنتى رەتىندە شىعىس تۇركىستانعا ساپار شەكتى. تۇركىستان سىبىرىنە جورىق جاساپ بارا جاتقان قانىشەر ورىس گەنەرالى چەرنيايەۆتىڭ قول استىندا ءبىراز ۋاقىت قىزمەت اتقاردى. مۇنىسى ۇزاققا بارمادى. «باتىسشىلدىعى» ونى وتە پۇشايمان جاعدايعا دۋشار ەتتى. ول چەرنيايەۆپەن قوشتاستى. پەتەربۋرگقا بارۋدان باس تارتىپ، قىرعا اۋىلعا كەتتى. ءبىر قازاق قىزىمەن اۋىلعا كەتتى. شوقان قىسقا عانا عۇمىر كەشىپ، 1865 جىلى وتىز جاستار شاماسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
شوقان تۋرالى ەستەلىك جازعان ءبىر ورىس جازۋشىسى: «وسى ءبىر بۇراتانا وكىلى كوز تالدىرار بيىككە كوتەرىلگەننەن كەيىن، كەنەت ءوز حالقىنىڭ تاعدىرى حاقىندا ۇرەيلەنىپ، ءىركىءلىپ قالۋى، ءوز حالقىنا جات ادامعا اينالىپ قالۋدان قورىققانى ونىڭ ءوزىن-وزى قورعاۋ تۇيسىگىنىڭ اسەرىنەن بولعانىن كورسەتەدى»، – دەگەن ەدى.
ءبىز شوقان تۋرالى ەستەلىك جازعان وسى جازۋشىنىڭ پىكىرىنە قوسىلا وتىرىپ، ونى ءسال تۇزەتكىمىز كەلەدى. بىزدىڭشە، تراگەديانىڭ قاينار كوزى جات ادامعا اينالىپ قالام دەپ قورقۋىندا ەمەس، جات ادامعا اينالىپ قالۋىندا ەدى.
شوقان ورىس (باتىس) حالقىنىڭ رۋحىمەن ءوز حالقىن باقىتتى ەتۋ مۇمكىندىگىن ىزدەدى. شوقان ءوزى باسىنان كەشىرگەن اششى ساباقتاردان، قايعىلى وقيعالاردان كەيىن بارىپ، ءوز حالقىنا وگەي بولىپ بارا جاتقاندىعىن سەزىندى. وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ باتىس تاربيەسىن العان ادامدارىمىزدىڭ “باتىسشىلدىعى” شوقاننىڭ دارەجەسىنە جەتە قويماسا دا، ونىڭ ءومىر ساباقتارى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا تۇرعانى ءجون.
ءبىزدىڭ عاسىرىمىز شوقان داۋىرىنە قاراعاندا، مۇلدە باسقا. شوقان ول كەزدە جالعىز ەدى. جانە ونىڭ الدىندا حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ مىندەتى دە تۇرعان جوق بولاتىن. بۇل ماسەلەنى ويدان شىعارىپ العان جوقپىز. تاريح پەن ءومىر قاجەتى، ويانعان حالىقتىڭ ماعىنالى تۇيسىنۋلەرى وسى ءبىر ماڭىزدى مىندەتتى ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعارىپ وتىر.
ماقالامىزدىڭ باسىندا ايتقانىمىزداي، ۇلتتىق زيالىلار قاتارى بارعان سايىن ۇلعايىپ كەلەدى. بۇل پروسەسس ءۇش ورتادا ءجۇرىپ جاتىر. تۇركىستاننىڭ بولاشاق يەسى بولا الارلىق جاس كۇشتەرىمىزدىڭ كوشپەلىلىگى ۇلتتىق باعىتتىڭ باستاۋىندا بولا الماي، ماسكەۋلىك ديكتاتۋرانىڭ زۇلىمدىعى استىندا ءوسىپ جاتىر. اتامەكەنىمىزدەگى وسى جاستارىمىز ۇلتتىق تاربيەگە قاس جاۋ بولىپ تابىلاتىن «تاپتىق تاربيەمەن» قورەكتەنۋدە. الايدا وسىعان قاراماستان تۇركىستان جاستارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلتتىق رۋحتا ءوسىپ جاتقانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. كەڭەس جەرىندەگى كەڭەس مەكتەپتەرىندە وقىپ جاتقان جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحى، ونداعى كونە «شىعىس رۋحىندا تاربيە» كورگەن «شىعىس زەردەلى» زيالىلارىمىزبەن توعىسىپ جاتقانى ايرىقشا كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق.
كەز كەلگەن چەكيست قارۋلارىنىڭ قارسى الدىندا تۇرساڭىز دا، ۇلتتىق رۋحتى ءوشىرىپ الماي، جاس ۇرپاقتارىمىزدى سول رۋحتا تاربيەلەي بىلگەن، ەي، مەنىڭ قاھارمان وتانداستارىم! سەندەرگە مىڭ دا ءبىر راحمەت! ەي، مەنىڭ نامىستى جەرلەستەرىم، سەندەرگە ءومىر بويى قىزمەت ەتۋدەن باسقا ءبىزدىڭ ەشقانداي دا ءبىر ويىمىز جوق ەكەنىن بىلگەيسىزدەر!
جاستارىمىزدىڭ تاعى ءبىراز بولىگى تۋىسىمىز تۇركيادا دايىندالىپ جاتىر. ءبىز بۇگىن «شىعىس رۋحى باسىم بولۋى سەبەپتى مەشەۋ قالعان» دەپ سانالاتىن تۇركيادا باتىس ءبىلىمى جەرگىلىكتى جاعدايلارعا سايكەس ءساتتى قولدانىلىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. «باتىس ءبىلىمىن» «شىعىس رۋحىمەن» ۇشتاستىرۋ ۇستىندەگى تۇركيا تاجىريبەسى ءبىز ءۇشىن اسا قۇندى. بىزدىڭشە، دۇنيە تاريحىندا بۇرىندى-سوڭدى كوتەرىلمەگەن جەتىستىكتەردىڭ تۇپكى سەبەپتەرى – تۇركيا ۇلتتىق كۇشتەرىنىڭ ەۋروپا تاربيەسىن العان تۇرىك زيالىلارى مەن شىعىس زەردەلى زيالىلارى تۇركى مەنتاليتەتىن (مەntalitet) ساتىمەن ۇيلەستىرە الۋىندا جاتىر.
ءبىز تۇركيادا دايىندالىپ جاتقان زيالىلارىمىزدان كوپ نارسە كۇتۋگە حاقىلىمىز. جانە بۇل ءۇمىتىمىزدىڭ ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىزدەن دە ارتىق ورىندالارىنا سەنەمىز.
از دا بولسا ءبىرتالاي جاستارىمىز المانيادا ءبىلىم الۋدا. ولار دا اتامەكەندەگى ۇلتتىق رۋحىن كەمىتكەن ەمەس. «ياش تۇركىستاننىڭ» وتكەن سانىندا باسىلعان توقتامىش ۇلىنىڭ ماقالاسى بۇل جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇراتقا اپارار جولدى اداسپاي تاپقانىن كورسەتەدى. مۇنىڭ ءوزى باتىستا ءبىلىم العان جاستارىمىز ۇلتتىق رۋحپەن سۋسىنداپ قانا قويماي، بۇل رۋحتى حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جولدارىن دا بىلگەنىن دالەلدەيدى.
قورىتا كەلگەندە، وسى ءۇش ورتادا وقىپ جاتقان ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ ءبارى دە «ۇلتتىق زيالى» ساناتىنا ابدەن لايىق. ەگەر، ءبىز جاستارىمىزعا وسىنداي ءۇمىت ارتپاساق جانە بۇل ءۇمىتىمىزدىڭ ءمان-ماڭىزىن تەرەڭ سەزىنىپ تۇسىنبەسەك، وندا ءومىرىمىز بەن قىزمەتىمىزدىڭ ماعىناسى قالماعان بولار ەدى.
مۇستافا شوقاي،«ياش تۇركىستان» گازەتى،1931 جىل،№18
دەرەككوز:الاش قوزعالىسى. ماسەلەنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنان.
قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. 1918-2007 جج.-الماتى، 2008
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
