ىلگەرى نومەرلەردە ەۆروپا، ازيا پاتشالارىنىڭ جايىنان ءھام روسسيانىڭ ىشكى، تىسقى ىستەرىنىڭ جايىنان قىسقا-قىسقا سويلەپ، از دا بولسا ماعلۇمات بەرگەننەن كەيىن ەندى قازاق ىستەرى جايىنان سويلەمەكپىز. قازاقتىڭ كەمتىگى، كەرەگى كوپ. كەمتىگىن تولتىرىپ، كەرەگىن تابۋعا ىستەگەنى از، ءتىپتى جوق. ءبىزدىڭ كەرەگىمىزدىڭ كوبى بۇرىنعى كۇيىمىزدە بولماعان، وسى كۇنگى جايىمىزعا قاراي كەرەك بولىپ تۇرعان نارسەلەر.
بۇرىن بىزگە عىلىم دا، ونەر دە قاجەت ەمەس ەدى. كەڭ دالادا ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن تۇرىپ، مال باعىپ، بار كەرەگىمىز مالدان تابىلىپ، باسقا نارسەلەردى كەرەك قىلا قويماۋشى ەدىك. زامانىندا سول قالپىمىز جايلى دا، جاقسى دا ەدى. زامان ءقازىر دە سول قالىپتى بولسا، قازاققا عىلىم، ونەر كەرەك بولماس ەدى. ادام عىلىم مەن ونەر ءۇشىن جاراتىلعان ەمەس، عىلىم مەن ونەر – ادام ءۇشىن شىققان، ادامنىڭ ءوزى تىرشىلىگىنە كەرەك بولعان كەزدە ويلاپ تاپقان نارسەلەر. نە نارسەنى دە بولسا ادام كەرەگى بولسا ىزدەپ جوقتايدى، قاجەتى جوق نارسەنى كىسى جوقتامايدى.
…بۇرىنعىداي كەڭ دالانى قازاق جالعىز مەنشىكتەپ وتىرعان جوق، باسقالاردا كەلىپ تىعىلدى. باسقالارمەن ارالاسۋ ەندى كوبەيدى ءھام جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارادى. ولارمەن ارالاسقان سوڭ ءبىزدىڭ بۇرىن كەرەك قىلماعان نارسەلەرىمىز كەرەك بولا باستادى ءھام جىلدان-جىلعا كەرەگى كوبىرەك بولا باستادى ءھام جىلدان-جىلعا كەرەگى كوبىرەك بىلىنەر. وزگەلەردەن كەم بولماي، تەڭ بولامىن دەگەن جۇرت قاتارىنان قالماسقا تىرىسادى. تەڭ بولعاندا ادام بولسىن، جۇرت بولسىن، ءبىلىمى، ونەرىمەن تەڭ بولادى. قالىسپايمىن دەگەندە وسىلارىمەن قالىسپاسقا تىرىسادى.
تىرشىلىك – باسەكە، جارىس. دۇنيە – بايگە ۇيلەستىرۋشى. وزعانعا قاراي بايگە بەرەدى. جارىستىڭ الدى بوپ كەلگەن بايگەنىڭ الدىن الادى، ورتاسى بوپ كەلگەن ورتاسىن الادى، سوڭىندا قالعان بايگەدەن ءتىپتى قۇر قالادى. دۇنيەنىڭ ءىسى وسىلاي بولعان سوڭ ادامنان ادام، جۇرتتان جۇرت، ۇلتتان ۇلت وزسام دەيدى. وزعاننىڭ ءىسى قاي ورىندا دا بولسا، ءۇستىن ءتۇسىپ، قالعاننىڭ ءىسىن باسپاقشى. عىلىم، ونەرىمەن اسقاندار ءبىلىمسىز، ونەرسىزدەردى بىلىمىمەن جىعىپ، اياعىنا باسپاقشى. مالىمەن اسقاندار بايلىعىمەن قامىتتاپ جۇمىسىنا جەكپەكشى. ءبىز وزىمىزبەن ءوزىمىز بولىپ، باسىلىپ بارا جاتقانىمىزدى، باتىپ بارا جاتقانىمىزدى ءبىراق بىلەتىن كورىنەمىز. بىزدە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق. بۇلاردىڭ بۇرىن جوقتىعى كەرەگى بولماعاننان ەدى. ەندى دە كەرەك ەمەس پە؟ بۇلاردى ەندى كەرەك قىلماساق كۇنى بۇرىن ءوزىمىزدى قۇدايعا اتاعان مالداي، باسقالاردىڭ ەسىگىنە ارناپ قويۋ كەرەك.
وقىماعان، ونەرسىز، كاسىپكە ەبى جوق ادام باسقالارعا جالدانعان مالايلىقتان باسقا نەگە جارايدى؟ وزىندە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق جۇرتتىڭ دا وزگە عىلىمدى، ونەرلى، كاسىپشىل جۇرتقا مالايلىققا جالدانعاننان باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ونىڭ شەت جاعاسىن بايقاعان ادامدار كوءرىپ تە وتىر. نەگە باسقالاردان قازاق ەسىگىنە ءجۇرىپ مالاي بولۋشىلار از، باسقالاردىڭ ەسىگىندە قازاقتان جالشىلىقتا جۇرۋشىلەر كوپ. بۇل باسقالاردىڭ ءىسىنىڭ ۇستەمدىگىن كورسەتەدى. وسىعان وسى باستان كوز سالىپ، ويلانارعا كەرەك. بۇل جەڭىل-جەلپى قاراي، كوزدىڭ قىرىن سالىپ قانا وتەتىن ەمەس كوپ توقتاپ قاراپ، مىقتاپ ويلاناتىن نارسە. «باسىڭنىڭ ساۋىندا بەر ساداقاسىن»، «ۇشا الماس سالساڭ بۇركىت توماعاسىن» دەگەندەي، بالەدەن باسقا كەلمەي تۇرعاندا ساقتانباساق، توماعا كيىلگەن سوڭ ءجون تاۋىپ ۇشۋ قيىن بولار.
ءبىز وسى ۋاقىتتا تايعاق كەشۋ، تار جولدا تۇرمىز. مۇنان امان وتسەك جۇرت بولعانىمىز. الاشتىڭ ازاماتى كوپتەپ، كولەمدەپ اقىلىن قوسىپ، ءبىلىمىن بىرىكتىرىپ، ۇلتىن كەشۋدەن امان وتكىزۋگە جول كورسەتەتىن جەرى وسى. بىلگەنىن ايتىپ، قولدان كەلگەنىن ىستەپ، جۇرتىن سۇيەمەلدەپ تار جەردەن امان وتكىزۋگە قايرات قىلاتىن دا كەزى وسى.
بىزدە نەگىزگى ءبىر زور اداسقاندىق ءوز ءىسىمىزدى ءوزىمىز ىستەمەي، وزگەگە سەنگەندىك. ءوزىمىز جاي جاتىپ سۇراي بەرەلىك دەيمىز دە، سۇراي بەرەمىز. سۇراعانىن الماق تۇگىل، قازاق ءالى الدىرۋمەن كەلەدى. «جىعىلعان كۇرەسكە تويماس» دەگەن، الماسا دا قازاق سۇراۋىن قويمايدى. سۇراۋدا دا پارىق بار ەكەنىن ەسىنە دە المايدى. ءبىر سۇراۋ بار – ول ەسىكتە تۇرىپ، ەڭكەيىپ باس ۇرىپ، جىلامسىراپ، ايانىش ءتۇسىرىپ، كوڭىلىن ءجىبىتۋ جونمەن سۇراۋ. بۇل قايىرشىلاردىڭ سۇراۋى. وعان ويلانباي، قومدانباي، وسال، وڭتاي نارسە، تيىن-سىيىن بەرە سالادى. بۇل ەلەۋسىز سۇراۋ. ەكىنشى ءتۇرلى سۇراۋ بار – ول توردە وتىرىپ، توبەسىن تەڭ ۇستاپ، قادىرىنە سۇيەنىپ سۇراۋ. بۇل ەلەۋلى سۇراۋ. بۇلاي سۇراعاننىڭ قولقاسى ەسكەءرۋسىز جەردە قالا قويمايدى. سۇراعانىن بەرەدى، بەرمەسە دە ويلانىپ، قينالادى.
قازاقتىڭ سۇراۋى بۇل ەكى سۇراۋدىڭ قاي ءتۇرى ەكەنىن وزدەرى ءبىلەدى. ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز: قازاقتىڭ سۇراۋدان ارمانى دا جوق، سۇراعانىن العانى دا جوق. سوندا دا ءالى سۇراساق مولىعار ەدىك دەپ قامدانادى. سۇراعاننان مولىقسا، قايىرشىلار مولىعار ەدى. قايىرشىلىقتان بايىعاندار بەك سيرەك. ەسىكتەن ەسىككە ءجۇرىپ قايىرشىلىقپەن كۇنەلتكەن تىرشىلىك قانداي، ءوز بەتىنەن كاسىپ قىپ، مال جيىپ، ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن تىرشىلىك قانداي؟ قايىرشىلىقپەن كۇن كورەمىن دەگەن وڭبايتىن ادامنىڭ ءىسى، سۇراۋمەن مولىعامىز دەگەن وڭبايتىن جۇرتتىڭ ءىسى. ءبىز وسى كۇنگە شەيىن سۇراۋمەن كەلدىك، بەرەر دەگەن ءۇمىتتى باقتىق. سۇراعانىمىز كوپ، العانىمىز قانشا، ەسەپكە سالىپ بايقاۋ كەرەك ەمەس پە؟ سۇراۋىمىز كوپ بولىپ، العانىمىز جوق بولسا، سۇراۋدا نە ماعىنا بار؟ وزگەگە سەنبەي ءولمەس جاعىمىزدى ءوزىمىز كوزدەپ ويلانىپ، قامدانۋ كەرەك ەمەس پە؟ جوق، الدە بولسا سۇراۋىمىز جەتپەگەن جەرى بار دەسەك، تولىقتىرىپ سۇرالىق.
سۇراعانىمىز قانشا، سۇراعاننان العانىمىز بار ما، سۇراماي تاعى قالعانىمىز بار ما، ءبىلۋ ءۇشىن كەيىنگى نومەرلەردە سونىڭ جايىن جازىپ وتپەكپىز. سونان سوڭ سۇراماي قالعان مىناداي نارسە بار ەكەن دەسەك، سۇراۋ جاعىن كەڭەسەرمىز. سۇراماي قالعانىمىز جوق ەكەن. سۇراساق تا بەرمەيدى ەكەن. سۇراعاننان ەشنارسە ونبەيدى ەكەن دەسەك، ءونبەيتىن ءىستى قويىپ، وزگە جولىن قاراستىرىپ، اقىلداسۋىمىز ءتيىس ەمەس پە؟
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى «قازاق جايى» ماقالاسىنان
«قازاق» گازەتى، 1913 جىل، №10
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
