حاكىم اباي «بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم» دەيدى. قازاقستان جاستارىنىڭ الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك مول. مەملەكەت تاراپىنان جاسالاتىن مۇمكىندىكتىڭ يگىلىگىن كورۋشى جاستىڭ ءبىرى – ىڭكار ءجۇمادىل. بۇگىندە جاس عالىم ەلىمىزدىڭ بيوتەحنولوگيا سالاسىن ورىستەتۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. تالانتتى جاس عالىممەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
– ءوزىڭىزدىڭ تۋعان، وسكەن ورتاڭىزدى كەڭىرەك ايتساڭىز.
–مەن 1998 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى مەگاپوليسى سانالعان شىمكەنت قالاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. كوپبالالى وتباسىندا، سەگىز بالانىڭ اراسىندا ءوستىم. اكەم ءجۇمادىلوۆ ايداربەك - ادىسكەر، ال انام وتەگەنوۆا سايلاۋ - حيميك-تەحنولوگ-ينجەنەر بولىپ ەڭبەك ەتەدى. مەن ءۇشىن اتا-انام مەنىڭ باعدار بەرۋشى، جول سىلتەۋشى نۇسقاۋشىم. اتا-انام بالا كەزىمنەن مەن ءۇشىن تەك اتا-انا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شابىت كوزى جانە ءپىر تۇتار ادامدار بولدى. ولار ماعان ءاردايىم ار-نامىس جانە عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قۇندىلىقتارىن تەرەڭدەي ۇعىنۋىما سەپتىگىن تيگىزدى، ءالى دە سۇيەۋ بولىپ كەلەدى. سولاردىڭ وراسان قولداۋىنىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي بيىككە ورلەپ ءىسىم ىلگەرى باسۋدا. بۇل مەنىڭ جەكە تۇلعالىق جانە كاسىبي دامۋىمنىڭ نەگىزىن قالادى. ولاردىڭ قولداۋى جانە عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى بىلىمگە جانە زەرتتەۋلەرگە دەگەن تالپىنىسىمدى ىنتالاندىردى. قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەپ، مەڭگەرۋىمە دە جول اشتى.
2004 جىلى شىمكەنتتەگى №33 ورتا مەكتەپتىڭ 1-سىنىبىنا قابىلدانعاننان-اق بەلسەندى بالا بولدىم. سول كەزدە-اق بيولوگيا جانە حيمياعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ميكروسكوپتىڭ الدىندا ساعاتتار بويى قورشاعان الەمدى زەرتتەيتىنمىن. 8-سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە، ءمۇعالىمىم روزا ساتىبالدييەۆا جاراتىلىستانۋ سالاسىنا دەگەن ىنتىزارلىعىمدى ءدوپ تانىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەر الەمىنە تەرەڭدەۋىم جاعداي جاساپ، زەرتحانالىق جۇمىستارعا جانە بوس ۋاقىتىمدا ساباقتارعا قاتىسۋعا شاقىردى.
جەتەكشىمنىڭ بيولوگيا ءپانى بويىنشا سىنىپتان تىس كۋرستارعا قاتىسۋىمنىڭ ارقاسىندا 10-سىنىپقا دەيىن مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ بارلىق ماتەريالدارىن يگەردىم، "قاراپايىمدىلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن" باستاپ "كلەتكالىق ءبولىنۋ جانە ديففەرەنسياسيا مەحانيزمدەرىنە" دەيىنگى سان سالالى ءورىستى تالداۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
2015 جىلى مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسۋ ەمتيحانىن تاپسىردىم. ۇبت-دان (ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ) جوعارى بالل - 125-تەن 110 بالل جيناپ، ءتورت ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تەگىن وقۋ گرانتىن جەڭىپ الدىم. بۇل مەنىڭ وقۋ مانسابىمداعى ۇلكەن جەتىستىك جانە ماڭىزدى قادام دەپ سانايمىن.
ەلىمىزدىڭ ماڭدايالدى ءتورت بىردەي جوعارى وقۋ ورنى گرانتىن ۇسىنىپ، ەسىگىن ايقارا اشتى. دەسە سولاردىڭ اراسىنان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتىنە كوڭىلىم قۇلادى. سەبەبى QS World University Rankings نۇسقاسى بويىنشا جوعارى پوزيسيالاردى يەلەنەدى. سول جەردە مەن بيولوگيا جانە بيوحيميانى وقۋدى جالعاستىرىپ، ءبىلىمىم مەن داعدىلارىمدى نىعايتۋعا دا مول مۇمكىندىك تۋدى.
2018 جىلى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا جۇرگەندە، عىلىمي زەرتتەۋلەر سالاسىنا بەت بۇرىپ، «ەپيدەميولوگيا، دالەلدى مەديسينا جانە بيوستاتيستيكا» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قۇرمەتتى پروفەسسور نۇرباقىت ارداق نۇرباقىت قىزى باسقاراتىن زەرتتەۋ توبىنا قوسىلدىم. وسى كەزەڭدە مەن عىلىمي ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزىپ، دەرەكتەردى تالداپ جانە عىلىمي پىكىرتالاستارعا قاتىسۋ ارقىلى بيوتەحنولوگيا جانە بيوستاتيستيكا سالاسىندا دا بىلىكتىلىگىمدى جەتىلدىرىپ، ءبىلىمىمدى تەرەڭدەتتىم.
پروفەسسور ارداق نۇرباقىتقىزىمەن ىنتىماقتاستىعىم 2023 جىلعا دەيىن سوزىلدى، سول كەزەڭدە مەن عىلىم جانە مەديسينا سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان يننوۆاسيالىق زەرتتەۋ ادىستەرىن ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋگە ءوزىمنىڭ ۇلەسىمدى قوستىم. بىرلەسكەن جۇمىسىمىزدى زەرتتەۋ كەزىندە ەكسپەريمەنتتىك ادىستەمە، دەرەكتەردى ستاتيستيكالىق تالداۋ جانە عىلىمي جازۋ سالاسىندا قۇندى تاجىريبە الدىم، بۇل مەنىڭ عىلىمي قالىپتاسۋىمداعى ماڭىزدى قادام دەپ بىلەمىن. بولاشاقتا ەپيدەميولوگيا مەن مەديسينا ورىسىندە عىلىمي زەرتتەۋلەرىمدى جاڭعىرتسام دەيمىن.
-بيوتەحنولوگيا ماماندىعى بويىنشا قانداي تاقىرىپتا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، عىلىمي ەڭبەك جازىپ ءجۇرسىز؟
-بيوتەحنولوگيا ماماندىعى بويىنشا مەن "ەپيدەميولوگيالىق ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە باقىلاۋ" تاقىرىبىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، عىلىمي ەڭبەك جازىپ جاتىرمىن. بۇل زەرتتەۋ ەپيدەميولوگيانىڭ زاماناۋي ادىستەرىن پايدالانىپ، جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ جانە حالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ جولدارىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەي وتىرىپ، قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋدى ماقسات ەتەمىن.سونىمەن قاتار ۋنيۆەر توڭىرەگىندە وزىمە قاتتى ۇنايتىن ءپانىمنىڭ ءبىرى “گەندىك ينجەنەريا” ەدى. بيوتەحنولوگيا ماماندىعى بويىنشا مەن "گەندىك ينجەنەريا ادىستەرىن قولدانىپ، وسىمدىكتەردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ" تاقىرىبىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، عىلىمي ەڭبەك جازعىم كەلەدى. بۇل زەرتتەۋ وسىمدىكتەردىڭ گەنومىن وزگەرتۋ ارقىلى ولاردىڭ ءوسۋ قارقىنىن جانە قورشاعان ورتاعا توزىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. گەندىك ينجەنەريا مەن بيوتەحنولوگيانىڭ زاماناۋي ادىستەرىن قولدانا وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا تيىمدىلىكتى جوعارىلاتۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋدى جۇيەلەسەم دەيمىن.
-بولاشاقتا قاجەتتى ءورىس سانالاتىن بيوتەحنولوگيانى دامىتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى قانداي؟
-بيوتەحنولوگيا، بولاشاقتىڭ تەحنولوگياسى رەتىندە، كوپتەگەن مۇمكىندىكتەردى ۇسىنادى. ەڭ الدىمەن، بۇل سالا اۋىل شارۋاشىلىعىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. گەندىك ينجەنەريا جانە وسىمدىكتەردى موديفيكاسيالاۋ ارقىلى ونىمدىلىكتى ارتتىرۋ، زيانكەستەر مەن اۋرۋلارعا توزىمدىلىك قاسيەتتەرىن دامىتۋ، قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرمەيتىن ادىستەردى ەنگىزۋ سياقتى ماسەلەلەر شەشىلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى.
ەكىنشىدەن، بيوتەحنولوگيا مەديسينا سالاسىندا ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر اكەلەدى. گەندىك تەراپيا، جاسۋشالىق ينجەنەريا جانە بيوفارماسيەۆتيكا ارقىلى كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرى دامىپ كەلەدى. بۇل ونكولوگيالىق اۋرۋلار، گەنەتيكالىق بۇزىلۋلار جانە يممۋندىق جۇيە اۋرۋلارى سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، بيوتەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن جاڭا ۆاكسينالار مەن دارى-دارمەكتەردى جىلدام ازىرلەپ، ولاردى ءوندىرۋ پروسەسىن جەتىلدىرۋگە بولادى.
ۇشىنشىدەن، بيوتەحنولوگيا ونەركاسىپ سالاسىندا دا كەڭىنەن قولدانىلادى. بيولوگيالىق پروسەستەردى پايدالانۋ ارقىلى ەنەرگيانى ءتيىمدى ءوندىرۋ، بيولوگيالىق وتىندار جاساۋ جانە ەكولوگيالىق تازا ءوندىرىس ادىستەرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، ميكروبيولوگيالىق سينتەز ادىستەرى ارقىلى پلاستيكتەردىڭ بيولوگيالىق ىدىرايتىن تۇرلەرىن شىعارۋ جانە سۋ رەسۋرستارىن تازارتۋ پروسەستەرىن جەتىلدىرۋ مۇمكىندىگى بار.
قورىتا ايتقاندا، بيوتەحنولوگيانىڭ دامۋى عىلىم مەن قوعامنىڭ كوپتەگەن سالالارىندا ايتارلىقتاي پروگرەسكە جەتۋگە جول اشادى. بۇل تەحنولوگيالار ادامنىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە جانە تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى.
-ەرتەرەكتە بەنزين ءوندىرۋ ءۇشىن مۇنايدان الىنبايتىن، بيداي، قىزىلشادان الىناتىن بيوەتانول ءسپيرتىن ءوندىرۋدىڭ باسقا جولدارى بار ما؟
ء-يا، بيوەتانول ءوندىرۋدىڭ باسقا دا جولدارى بار. ەرتەرەكتە بەنزين ءوندىرۋ ءۇشىن مۇنايدان الىنبايتىن، بيداي مەن قىزىلشادان الىناتىن بيوەتانول ءسپيرتىن ءوندىرۋدىڭ التەرناتيۆتى تاسىلدەرى رەتىندە كەلەسى ادىستەردى قاراستىرۋعا بولادى:
- *ليگنوسەلليۋلوزدى شيكىزات*: بيوەتانولدى اعاش، سابان، جۇگەرى قابىقتارى، ءتىپتى قالدىق قاعاز سياقتى ليگنوسەلليۋلوزدى ماتەريالداردان وندىرۋگە بولادى. بۇل ءادىس اۋىل شارۋاشىلىق قالدىقتارىن جانە ورمان ونىمدەرىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، وسىلايشا رەسۋرستاردى ءتيىمدى قولدانۋعا جانە قورشاعان ورتاعا زياندى اسەردى ازايتۋعا ىقپال ەتەدى.
- *بالدىرلار*: بيوەتانولدى ميكروبالدىرلاردان ءوندىرۋ دە پەرسپەكتيۆتى باعىت بولىپ تابىلادى. بالدىرلار جىلدام وسەدى جانە جوعارى ونىمدىلىككە يە، سونىمەن قاتار، ولاردى ءوندىرىس قالدىقتارىمەن نەمەسە اعىندى سۋلارمەن قورەكتەندىرۋگە بولادى. بۇل ءادىس بيووتىن ءوندىرىسىنىڭ ەكولوگيالىق اسەرىن تومەندەتەدى.
- *قالدىقتار*: تاعام قالدىقتارى، ورگانيكالىق تۇرمىستىق قالدىقتار جانە ونەركاسىپتىك قالدىقتار بيوەتانول ءوندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلۋى مۇمكىن. بۇل ءتاسىل قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ ارقىلى قوسىمشا قۇندىلىق الۋعا جانە پوليگوندارعا تۇسەتىن جۇكتەمەنى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- *ميكروورگانيزمدەر مەن فەرمەنتتەر*: زاماناۋي بيوتەحنولوگيالىق ادىستەردى قولدانىپ، ارنايى ميكروورگانيزمدەر مەن فەرمەنتتەردى پايدالانۋ ارقىلى بيوەتانول ءوندىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى. گەندىك ينجەنەريانىڭ كومەگىمەن ميكروورگانيزمدەردىڭ ەتانول شىعارۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا بولادى.
بۇل ادىستەردىڭ بارلىعى مۇنايعا تاۋەلدىلىكتى ازايتىپ، جاڭارتىلاتىن رەسۋرستاردان وتىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونداي-اق ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە ىقپال ەتەدى.
-قازاقستاندا بيوتەحنولوگيانى ورىستەتۋ قانشالىقتى جولعا قويىلعان؟ دامىتۋدىڭ تەتىكتەرى بار ما؟
-قازاقستاندا بيوتەحنولوگيانى ورىستەتۋ باعىتىندا ءبىرقاتار ماڭىزدى قادامدار جاسالۋدا. ەلدە بيوتەحنولوگيا سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى جۇمىس ىستەۋدە، ولاردىڭ قاتارىندا، ارينە بىرىنشىدەن ءوزىمنىڭ التىن ۇيام ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، سونان سوڭ نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى جانە باسقا دا جەتەكشى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى بار. وسى وقۋ ورىندارىندا بيوتەحنولوگيا سالاسىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەر جۇرگىزىلۋدە.
دەگەنمەن، بيوتەحنولوگيا سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن ءبىرقاتار تەتىكتەردى ىسكە قوسۋ قاجەت:
- *مەملەكەتتىك قولداۋ جانە ينۆەستيسيالار*: مەملەكەت بيوتەحنولوگيا سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن گرانتتار، سۋبسيديالار جانە سالىقتىق جەڭىلدىكتەر ارقىلى قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس. سونداي-اق، شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋ جانە ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتەردى دامىتۋ ماڭىزدى.
- *عىلىمي-زەرتتەۋ ينفراقۇرىلىمى*: زاماناۋي زەرتحانالارمەن جانە تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ جانە دامىتۋ قاجەت. بۇل ورتالىقتاردا عىلىم مەن ءوندىرىس اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن يننوۆاسيالىق جوبالار جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.
- *كادرلاردى دايىنداۋ*: بىلىكتى مامانداردى دايىنداۋ جانە كادرلاردى شەتەلدە وقىتۋ باعدارلامالارىن ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدى. قازاقستاندا بيوتەحنولوگيا سالاسى بويىنشا جوعارى ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ جانە حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ قاجەت.
- *جەكەمەنشىك سەكتوردى ىنتالاندىرۋ*: جەكەمەنشىك سەكتوردى بيوتەحنولوگيا سالاسىنا قاتىستىرۋ ءۇشىن ىنتالاندىرۋ شارالارىن ەنگىزۋ قاجەت. بۇل يننوۆاسيالىق كاسىپورىندار مەن ستارتاپتاردى قۇرۋدى قولداۋعا، سونداي-اق ولاردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قاتىسۋىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- *حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق*: حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىقپەن جانە بيوتەحنولوگيا سالاسىنداعى جەتەكشى ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋ ماڭىزدى. بۇل وزىق تاجىريبەلەر مەن جاڭا تەحنولوگيالاردى قازاقستانعا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قورىتا ايتقاندا، قازاقستاندا بيوتەحنولوگيانى ورىستەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ، كادرلاردى دايىنداۋ، جەكەمەنشىك سەكتوردى ىنتالاندىرۋ جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ سياقتى كەشەندى شارالار قاجەت. وسى باعىتتار بويىنشا ۇيلەسىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلسە، قازاقستاننىڭ بيوتەحنولوگيا سالاسىندا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى.
-ەتونول ءسپيرتىنىڭ ورنىن الماستىراتىن سەلليۋلوزا ءونىمىن وسىمدىكتەن ءوندىرۋ ءىسى ءتيىمدى مە؟
-ەتانول ءسپيرتىنىڭ ورنىن الماستىراتىن سەلليۋلوزا ءونىمىن وسىمدىكتەن ءوندىرۋ ءىسى وتە ءتيىمدى دەپ سانايمىن. بىرىنشىدەن، سەلليۋلوزا وسىمدىكتەردىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق كومپونەنتى بولىپ تابىلادى جانە ول اۋىل شارۋاشىلىق قالدىقتارى، ورمان ونىمدەرى، سابان، جۇگەرى قابىقتارى سياقتى ليگنوسەلليۋلوزدى ماتەريالداردان الىنۋى مۇمكىن. جانە ءوز باسىم ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى قاتتى نازارعا العاندىعىمنان، بۇل قالدىقتاردىڭ قايتا وڭدەلۋى ەكولوگيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى جانە رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەكىنشىدەن، سەلليۋلوزا نەگىزىندەگى ونىمدەر وندىرىسىندە شيكىزاتتىڭ مولدىعى مەن قولجەتىمدىلىگى ۇلكەن ارتىقشىلىق بولىپ تابىلادى. اۋىل شارۋاشىلىق جانە ورمان قالدىقتارىن پايدالانۋ ارقىلى بيوەتانول ءوندىرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى، ويتكەنى بۇل ماتەريالدار كەڭ كولەمدە قول جەتىمدى جانە ولاردىڭ قۇنى تومەن.
ۇشىنشىدەن، سەلليۋلوزا نەگىزىندەگى بيوەتانول ءوندىرىسى كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتۋعا كومەكتەسەدى، بۇل كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسكە ۇلكەن ۇلەس قوسادى. وسىمدىكتەر فوتوسينتەز پروسەسى ارقىلى اتموسفەرادان كومىرقىشقىل گازىن سىڭىرەدى، وسىلايشا سەلليۋلوزا نەگىزىندەگى بيوەتانولدىڭ كومىرتەك ءىزىن ازايتادى.
سونىمەن قاتار، بيوەتانولدى سەلليۋلوزادان ءوندىرۋ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىكتى ارتتىرۋعا جانە مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى دامىعان جانە بيوماسسانىڭ مول قورى بار ەلدەر ءۇشىن ماڭىزدى.
قورىتا ايتسام، ەتانول ءسپيرتىنىڭ ورنىن الماستىراتىن سەلليۋلوزا ءونىمىن وسىمدىكتەن ءوندىرۋ ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە ەنەرگەتيكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى بولىپ تابىلادى. بۇل ءادىس اۋىل شارۋاشىلىق قالدىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا، ەكولوگيالىق تازا وتىن وندىرۋگە جانە كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ء-سىز بىرنەشە ءىرى جوبالارعا قاتىستىڭىز. دياگنوستيكانى جاڭعىرتۋ، ءتۇرلى سىرقاتتاردى ەمدەۋ ءىسى سىندى اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەستىڭىز.سونى كەڭىرەك ايتساڭىز.
ء-يا، مەن بىرنەشە ءىرى جوبالارعا قاتىستىم جانە دياگنوستيكانى جاڭعىرتۋ، ءتۇرلى سىرقاتتاردى ەمدەۋ ءىسى سىندى اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ءوز ۇلەسىمدى قوستىم.
سونىڭ ىشىندە اۋقىمدىلارى مىنالار.*دياگنوستيكانى جاڭعىرتۋ*:
مەنىڭ قاتىسۋىممەن جۇزەگە اسىرىلعان جوبالاردىڭ ءبىرى دياگنوستيكالىق ادىستەردى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان بولاتىن. بۇل جوبا اياسىندا زاماناۋي بيوتەحنولوگيالىق ادىستەردى قولدانىپ، ەرتە كەزەڭدە اۋرۋلاردى انىقتاۋ ءۇشىن جوعارى دالدىكتى دياگنوستيكالىق قۇرالداردى ازىرلەۋگە باسىمدىق بەرىلدى. گەنەتيكالىق تالداۋلار، مولەكۋلالىق ماركەرلەر جانە بيوسەنسورلار سياقتى وزىق تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، ءبىز دياگنوستيكانىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، اۋرۋلاردى ەرتە انىقتاۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتتىك.
*ءتۇرلى سىرقاتتاردى ەمدەۋ*:
ەمدەۋ ادىستەرىن جەتىلدىرۋ بويىنشا بىرنەشە جوبالارعا قاتىستىم. بۇل جوبالار اياسىندا گەندىك تەراپيا، جاسۋشالىق ينجەنەريا جانە بيوفارماسيەۆتيكا سالاسىنداعى جاڭالىقتاردى قولدانۋ ارقىلى سىرقاتتاردى ەمدەۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەستىردىك. اتاپ ايتقاندا، قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەۋ، گەنەتيكالىق بۇزىلۋلاردى تۇزەتۋ جانە ينفەكسيالىق اۋرۋلارعا قارسى جاڭا ۆاكسينالار ازىرلەۋ باعىتىندا جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ءار جوبادا يننوۆاسيالىق تاسىلدەر مەن زاماناۋي عىلىمي ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى ەمدەۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا تىرىستىق.
*عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەر*:
سونىمەن قاتار، عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەر بارىسىندا بيوتەحنولوگيانىڭ الدىڭعى قاتارلى باعىتتارىندا جۇمىس ىستەدىم. جاسۋشالاردىڭ رەگەنەراسياسى، تىندىك ينجەنەريا جانە بيوماتەريالداردى قولدانۋ ارقىلى جاڭا تەراپيالىق ادىستەردى دامىتۋ باعىتىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىم. بۇل جوبالار بيومەديسينا سالاسىنداعى عىلىمي پروگرەسسكە ءوز ۇلەسىن قوسىپ، زاماناۋي مەديسينانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى.
جالپى العاندا، مەنىڭ قاتىسۋىممەن جۇزەگە اسقان جوبالار دياگنوستيكانى جەتىلدىرۋگە، ەمدەۋ ادىستەرىن جاقسارتۋعا جانە بيوتەحنولوگيانىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن مەديسينا سالاسىنا ەنگىزۋگە باعىتتالدى. ءاربىر جوبا اياسىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلىك جۇمىستاردى ۇيلەستىرە وتىرىپ، اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە ەمدەۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوستىق.
سۇحباتتاسقان قۋان تاڭقى
