ادام بالاسى قىلىپ جۇرگەن ءىس وي-اقىل بولىپ باستالادى، ادامدى بالا تاپقان قاتىنداي قيناپ، ءسوز بولىپ سويلەتەدى، يا جازىلادى، ءاقىل-سوز سونان سوڭ بارىپ ىسكە اينالادى. نە جۇمىس قىلساق وسى ءۇش: اقىل،ءسوز، ءىس - سىرات كوپىرىنەن وتپەي جۇمىسقا اينالمايدى.
بۇل اقىل، ءسوز، ءىس ۇشەۋىنىڭ قيىندىعىن "كوپتى كورگەن بىلەر، الىستى جۇرگەن بىلەر" دەگەندەي ويلاعان، سويلەگەن، جازعان، جۇمىس قىلعان بىلەر: "كوكىرەكتە سايراپ تۇر، ءتىلدى قۇداي بايلاپ تۇر" دەگەن، ويىن-اقىلىن ءسوز قىلىپ سويلەي الماعان بەيشارالاردان قالعان.
اقىلدى ءسوز قىلۋ سونداي قيىن. ليەۆ نيكولايەۆيش تولستوي جازعان حاتىنا ءوزى عۇمىرىندا ريزا بولماي ءولدى، ادامزاتتا مۇنان جۇيرىك جوق دەسە كىنا بولماس. ورىس جۇرتىنىڭ جۇرتتان اسقان اقىنى پۋشكين ءبىر حاتىن وتىز قايتارا تۇزەتىپ باسۋشى ەدى. ال ءسوز سويلەتتى، ءسوز جازدى، بۇل ءىس بولا قويا ما؟ ادام بالاسى ءسوزىن جازىپ، تاسقا باسىپ ساقتاعانىنان بەرى قانشا تۇزۋلىك ادىلدىك، جاقسىلىق جول ايتقان كىتاپتار جازىلعان؛ قانە، بۇل كىتاپتاردىڭ ءسوزى ءىس بولا قويعانى؟! بۇل كىتاپتار ىشكافتا شاڭ بولىپ جاتقان جوق پا.
دۇنيەدە نە بولسا بىرتە-بىرتە، ازدان ىلگەرى باسىپ بولادى. جاس بالانىڭ ءھام شاش-ساقالدى وسكەنى مىسالدى. اقىلدى ءسوز قىلماق قيىن، ءسوزدى ءىس قىلماق مۇنان نەشە ەسە قيىن.
اقساقال دوسمايىل قاجى قاشقىنبايەۆ (قاجىنىڭ "قاشقىنبايەۆ" دەگەنى قالاي، قاشقىنباي ۇلى ەمەس پە ەدى؟!) قازاقتىڭ شاكىرتتەرىنە بولماس داۋ سالىپ ءجۇر.
قازاقتا قانشا شاكىرت بار؟ جىلىنا بەس ءجۇز قازاق بالاسى ۇلكەن مەدرەسەلەردە وقيدى دەسەك، بۇل ەكى مىڭ ۇيگە ءبىر شاكىرت بولادى. بۇل جالعىز شاكىرت ەكى ۇلىس ەل ەشىندە شالعىنعا تۇسكەن ينەدەي جوعالماي ما؟
قازاق جۇرتى تۇپتەپ كەلە جاتقان زورلىق، تەپكىدە وسكەن. باستىقپىن دەسە كولەڭكەدە تىك تۇرىپ، سۇتتەي ۇيىپ، بەيشارا شاكىرت ءسوزىن، مۇنىڭ باسىنا نۇر جاۋىپ تۇرسا، تىڭداي ما؟
وسى كۇنگى شاكىرتتەن مۇنشا سۇرايتىن بۇلار كىم ەدى؟
جازىلعان، ايتقان ءسوزدى قايدا بولسا دا، قاشان بولسا دا جۇرت رەسمي جىقپاق قىراندا نەشە جەردە جازىلعان ءادىل دەپ: ايىر تۇياق ءتورت اياعىندا سەگىز باقاي (مۇندا شوشقا جوق). جىلقى ايىر تۇياق ەمەس، ءتورت اياعىندا سەگىز باقايى جوق. قازاق جىلقىنى، قىراندى بىردەي ۇستاپ ءجۇر؛ قىران مۇنىڭ قالاي دەمەيدى، موللاسى جۇرت راسىمىنە قارسى تۇرىپ ايتپايدى. جۇرت ءراسىمىنىڭ كۇشى وسى.
وسى كۇندە ءبىزدىڭ قازاقتا بالا وقىتۋ ءراسىم بە؟ ۇيىندە تاماعى بار بالا - ەر جەتسە قاتىن الماي ما؟ مۇنان اساتىن مال بولسا، "سايلاۋ" دەپ ارامتەرگە كىرمەي مە؟
مۇسىلمانشا وقۋ ىزدەپ، جانىن جالداپ، تالاپ قىلىپ جۇرگەن قازاق بالاسى - سىپىرا كەدەي بالالارى ەمەس پە؟ مۇنىڭ ىشىندە ىلۋدە بىرەۋى بولماسا باي بالاسى.
جاز بولسا تاماق ءۇشىن جۇرت قىدىرىپ، ەل اقتايتىنى شاكىرتتەردىڭ وسى كەدەيلىگى ەمەس پە؟ وسىلايشا بەيشارا ... بىرەۋگە قوناق بولىپ ءجۇرىپ، بۇل شاكىرت نە ۇيرەتپەك، ۇيدە قولعا سۋ قۇيىپ، قوناققا سابا ءپىسىپ، قىمىز ساپىرىپ جۇرگەن قىزمەتشى ءسوزىن كىم تىڭداماق؟
ءوزى وسىنداي حالدە عۇمىر وتكىزگەن شاكىرت مىنەزى بۇزىلماي تۇرار ما؟ وسى كورىپ جۇرگەن قيىن جاماندىقتىڭ ءبارىن اتتاپ ءوتىپ جاقسى شاكىرت شىقسا، بۇل ءبىر قازاق جۇرتىنىڭ التىنى ەمەس پە، وتقا-سۋعا سالسا توت باسپايتىن؟
بالا وقىتۋعا ءراسىم قىلعان جۇرت بالاسىن قىس وقىتادى. جاز بالا قۋانىشتا، ۇيىندە بولادى.
ءبىز شاكىرت تاماق اسىراي كەلدى دەپ، جاس بالانى قىزىقتى عۇمىرىنان قالدىرىپ، يت-ارقا استىنا قاماپ، اباقتىعا سالامىز، ولارعا اقساقال دوسمايىل قازاققا جول ايتپادىڭ دەپ ۇرىسىپ وتىرعان شاكىرتتەردى كۇزەتشى قىلامىز. وسىنى دا بالا وقىتقان دەپ ماقتاۋ قىلىپ گازەتامىزعا جازىپ جاتىرمىز، نادان بولعان سوڭ نە شارا؟!
سوناۋ قىردان تالپىنىپ، التى-جەتى جىل وقۋ قۋالاپ قازان، ۋفا، ورىنبور، ترويسكى باارعان تالاپكەر بالالار، ەكىنىڭ ءبىرى بوس قازاق ەمەس قوي! جىگىتتىگى بار، جىگىتى از قازاق جۇرتىنا وسى جىگەرلى بالالاردى جۇدەتپەي وقۋىن بىتىرۋگە جيھات قىلىپ، اقشا جيىپ، ءار ەل ءوز شاكىرتىنە بەرەتىن ءجونى بار عوي!
وسىلاي كوتەرمەلەپ: جاز قاڭعىرتپاي، تاماق-اي دەپ كوڭىلىن بولمەي شاكىرتتەردى جۇرت پۇلىنا وقىتىپ، وسىنىڭ ىشىنەن شىققان جۇيرىگىنە مۇنىڭ قالاي؟ - دەپ دوسمايىل اقساقال داۋىن سوندا ايتۋ كەرەك قوي!
وسى وقۋ تۋرالى دوسمايىل اقساقال حاتى سياقتى گازەتادا جازىلعان حاتتاردان كورىنىپ تۇر: ءبىر ءسوز قيسىق شىعىپ بارادى. ول وقۋ؛ ءوقۋ-بىلىم بولسا، ماقسات ءبارى تابىلادى دەگەندەي كورىنەدى. بۇلار بولسا، بۇل اداسقاندىق بولدى. ءوقۋ-بىلىم ءبىر، وقۋ ۇلعايا ءبىلىم بولادى. بىلىمنەن ماقسات شىقپايدى. ءازازىل ۇجماقتان ناداندىقپەن شىققان جوق. بالقان سوعىسىندا ەكى ءجۇز مىڭنان اسا ادام ءولدى، بۇل سوعىس بىلىمسىزدىكتەن ەمەس. ۇلتىڭا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن. ادام بالاسىن وزىڭدەي جاقسى كور، ءسۇي دەگەن مىنەز ايتىلعالى ەكى مىڭ جىل بولعان، ونان بەرى ءبىلىم وتاربا، تەلەگرام، تەلەفون، ايروپلان شىعاردى، جاقسى مىنەزگە توقتاعان ادام از، ءبىلىم بىلىممەن، مىنەز - مىنەزبەن. كوپ وقىسا، زەيىندى بولسا، ءبىلىمدى بولماق، مىنەزى جاقسى بولا ما، جامان بولا ما، مۇنى قۇداي بىلەر.
نەشە ءتۇرلى زالالدى قازاق مىنەزى بۇزىق ورىسشا، مۇسىلمانشا حات بىلەتىندەرىنەن كورىپ ءجۇر. بۇلار وزگە قازاقتان ءبىلىمدى، بىلىمىنەن جاقسى مىنەز شىقسا، بۇل قالاي؟ بۇل بىلىم-مىنەز جولى تاۋسىلمايتىن ىستاتيا جولى. بۇگىن دوسمايىل اقساقالدان ءسوز ايىرۋعا قىسقارتىپ جازا سالدىم، قۇداي بۇيىرسا، تاعى بۇل سوزگە اينالارمىن.
ءاليحان بوكەيحان "اشىق حات" ماقالاسىنان، "قازاق" گازەتى، №21، 1913 جىل.
دەرەككوز: بوكەيحان ءا.ن. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. 7 تومدىق.– استانا،2010 ج.
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
