الاش زيالىلارى - ۇلت تاريحىنداعى العاشقى رەفورماتورلار بۋىنى

 

ومىرگە شوقاننىڭ ءىزىن الا كەلگەن ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى 1867-1868 جىلدارداعى ورىس اكىمشىلىگى ەنگىزگەن باسقارۋ جۇيەسى جاع­­­­دايىندا ەر جەتىپ، ەسەيدى دە، رەسەيلىك رەفور­مالىق شارالاردىڭ تۇبىندە قازاق ەلىن ءبىرجولا جويۋمەن اياقتالاتىنىنا كوز جەت­كىزىپ، جاڭا ساپا جانە مازمۇنداعى قا­زاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاۋ ءىسىن قول­عا الدى. وقىعان ءبىلىمدى ازاماتتارى ساۋ­ساق­پەن سانارلىق سول تۇستاعى قازاق قوعامى جاعدايىندا بۇل وتە اۋىر ءىس بولاتىن. ونىڭ بۇل باستاعان ءىسىن زامانداس سەرىگى احاڭ كە­زىندە: قىراعى، قيا جازباس سۇڭقارىم-اي! قاجىماس قاشىق جولعا تۇلپارىم-اي! ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ، شىعارماق قىر باسىنا ىڭكارىم-اي! – دەگەن ولەڭ جولدارى ارقىلى باعامداعان ەدى. شوقان شىڭعىس ۇلى سياقتى، ءاليحان نۇر­­­مۇحامەد ۇلى ءۇشىن دە رەسەيلىك بيلىككە قاتىستى نەگىزگى ىرگەلى ماسەلە وكىمەتتىڭ قازاق قوعامىندا جۇرگىزگەن رەفورمالىق شارالارى مەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ىشكى مازمۇنى ەدى.

 

تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن وسى ەكى فاكتور-تىن. سوندىقتان، ءاليحان ءبو­كەي­حاننىڭ كوزقاراستىق ۇستانىمى مەن ارەكەتى وزىنەن بۇرىنعى قازاق ويشىلدارى مەن ساياسي قايراتكەرلەرى (ك.قاسىم ۇلى، ي.تاي­­مان ۇلى ج.ب.) قىزمەتىنىڭ جاڭا تاريحي جاعدايداعى جالعاسى بولاتىن. وسى رەتتە ءا.بوكەيحان مەن ونىڭ سە­­­رىك­­­تەرىنىڭ كوزقاراس ۇستانىمىنداعى مى­نا­داي ەرەكشەلىكتەردى ءبولىپ اتاعان ءجون. شوقاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى ورىس بيلىگىنىڭ قازاق قوعامىنا تەرەڭ بويلاپ ەنىپ كەلە جاتقان مەزگىلىنە تۇس كەلسە، ءالي­حان نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ كەمەلىنە كەلگەن شاعى پاتشالىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ داعدارىستىق كەزەڭىنە ەنۋىمەن سيپاتتالادى.

 

ەگەر شوقاننىڭ عۇمىرى ەرتە قيىلماعاندا قازاق قوعامىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءا.بوكەيحان جاساعان تۇجىرىمعا، ءسوزسىز، ول داعى كەلەتىن ەدى. شوقاننىڭ زامانداس جاقىن دوسى گ.ءپوتانيننىڭ الاش قوزعالىسىنىڭ باس­شىلارىمەن پىكىرلەس قانا ەمەس، ۇلت ماسە­لەسىندە ولارمەن ءبىر ۇستانىمدا بولۋى وسى پىكىرگە نەگىز بولا الادى. سونىمەن، ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى، ول باستاعان بۋىن ۇستانىمىنداعى بۇگىنگى قا­­­زاق قوعامى ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق دەپ نەنى ايتامىز؟ باسقاشا ايتقاندا، ءبۇ­گىنگى قازاق الاش دەپ ەزىلە ەسكە العاندا ونىڭ سانا­سىندا نە تۇرادى؟ ول، ارينە، الاش­تىق زيالىلاردىڭ قازاق قوعامىنا بايلانىستى رەفورماتورلىق ۇستانىمى، قازاق قوعامىندا زامان سۇرانىسىنا لايىق تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جۇرگىزۋ ارەكەتى ەدى.

 

ياعني، حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاشتىق، ۇلت­تىق زيالىلار بۋىنى ۇلت تاريحىنداعى العاشقى رەفورماتورلار بۋىنى بولاتىن. ءحىح جانە حح عاسىرلاردا قازاق قوعامىن رەفورمالاۋعا (مودەرنيزاسيا) بايلانىس­تى ءوزارا قارسى كەلگەن ەكى ۇستانىمدى كورە­ءمىز. ءبىرى قازاق قوعامىنا بايلانىس­تى رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرۋشى م.م. سپەرانسكيي مەن پ.ا. ستو­لىپين ۇستا­نى­­مىنداعى رەفورمالار. بۇل باعىتتاعى كوزدەگەن ماقسات قازاق ەلى مەن جەرىنىڭ بار­لىق مۇمكىندىكتەرى مەن رەسۋرستارىن ءوز مۇددەسىنە جاراتۋ، وسى جولدا قا­زاق حالقىن ورىستاندىرۋ ارقىلى وزىنە ءسىڭىرىپ الۋ بولدى.

 

رەسەي رەفورماتورلارى قازاق مەم­­لەكەتتىلىگىن تۇپ-تامىرىمەن جويۋدى، مەملەكەتشىلدىك يدەياسىن قازاق ساناسىنان ءبىرجولا ىسىرىپ تاس­تاۋدى، قازاق جەرىن ءبىرجولا ورىس بيلىگىندە قالدىرۋدى كوزدەدى. ي.ستالين وكىمەتى تۇسىندا بۇل ساياسات ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان العاشقى ۇلتتىق زيالىلار بۋىنى رەسەيلىك وتارلاۋ سايا­ساتىنا شەكتەۋ قويۋ، قازاق جەرىنىڭ ءبۇ­تىندىگىن، قازاق ۇلتىنىڭ بىرەگەيلىگىن ساقتاۋ، وسى ماقساتتا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ جولىن ۇسىنىپ ءبىلىم مەن عىلىمعا سۇيەنىپ اتالعان مۇددەلەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن بەل بايلاپ، بىلەك ءتۇرىنىپ كۇرەسكە شىقتى.

 

ءاليحان بوكەيحانعا اللا تاعالام ەكى بىردەي قاسيەتتى، ياعني ءبىلىم مەن مىنەزدى مولىنان بەرگەن تۇلعا ەدى. پاتشالىق بيلىك تۇ­سىندا-اق ول بۇكىل قازاق جۇرتى مويىن­داعان ساياسي قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ونىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن بايقاعان زامانداس اعاسى باقىتجان قاراتايەۆ ورالدان جازعان حاتىندا (30.ءىح.1910 ج): «سۇيىكتى ءاليحان! ...قازاقتا اۋىزبىرلىك جوق، بەت-بەتىمەن كەتكەن، وقىعاندارى بولسا ءوز جۇرتىن ءقادىر تۇتقانىمەن، باس قوسىپ پاي­دالى ءىس بىتىرۋگە قۇلىقسىز، ءبىر-بىرىنىڭ قىز­مەتىنە قىزعانىشپەن قارايدى، ياعني ولار دا ءوزارا الاۋىز. قازاق اراسى ءدۇيىم ەلدىڭ ىقىلاسى مەن سەنىمىنە يە وقىعان ازاماتقا تاپشى. تەك سەن عانا، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن. تەك سەنىڭ عانا ەل ءۇشىن قىزمەت جاسادىم دەپ ايتۋعا حاقىڭ بار»، – دەپ جازدى.

 

سونىمەن، قوعام ءومىرىن رەفورمالاۋعا باي­­لانىستى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى جا­ساعان تۇجىرىمدارعا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك.

 

1-دەن، ءا.بوكەيحاننىڭ دالەلدى اتاپ كورسەتكەنىندەي «جەردىڭ كوپ-ازدىعىنا قارا­ماي، جەردىڭ ھاۋاسىنا قاراي ادام بالاسى مال باققان، يا ەگىن سالعان... قازاق جەرى مال كىن­دىگى، مۇندا بۇرىن قانداي جۇرت جۇرسە مال باققان. جەرىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي بەيىمدەلىپ، مال ءوسىرۋدى نەگىزگى كاسىبىنە اينالدىرعان جۇرت جالعىز قازاق ەمەس. اۆسترالياداعى اعىل­­­شىن جۇرتى، شۆەيساريا ەلى دە وسى ءتيىم­ءدى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ وتىر». الەكەڭنىڭ پىكىرىنشە، مال باسىن اسىلداندىرىپ، ءتيىمدى مال شارۋاشىلىعىنا كوشۋ قازاققا دا جات ەمەس.

 

2-دەن، ءا.بوكەيحان الدىمەن پاتشالىق بيلىكتىڭ، كەيىنىرەك كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاق ەلىن ەشقانداي دا دايارلىقسىز تەز ارادا وتى­رىقشى تۇرمىسقا اۋدارۋ جوباسىنا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. ەڭ الدىمەن، دەپ جازدى ول، قازاق «ءوز جەرىن قۇنتتاپ ۇستاپ» ونىڭ ءاستى-ۇستى بايلىعىن ءوز كادەسىنە جاراتا ءبىلۋدى ۇيرەنۋگە ءتيىس. ولاي بولماعان كۇندە ول جەردىڭ بەرەكەسى قولىنان ءىس كەلەتىن شەبەردىڭ قانجىعاسىندا كەتەدى. «ءوز جەرىنە ءوزى قىزمەت قىلماي، ىسكە جاراتپاي، جەر زاكون ارقىلى مەنىكى» دەگەندىك «اتادان قالعان كوپ قازىنانى باسقان جامان بالا سيپاتىندا ەمەس پە؟ بۇل اقىماق سورلى قايدا باراتىنى كارى-جاسقا ماعلۇم ەمەس پە؟». ءاليحان بوكەيحان سول مەزگىلدە-اق قازاق جەرىنىڭ كەڭ جانە باي ەكەنىن، بۇل جاع­دايلاردىڭ ەلدىڭ يگىلىگىنە جاعىمدى اسەر ەتەتىنىن جاقسى تۇسىنگەن.

 

سونىمەن بىرگە، ول بولاشاقتا ءاربىر ۇلتتىڭ بايلىعى جەرىنىڭ كەڭدىگى جانە قازبا بەرەكەسىنىڭ مولدىعىمەن ولشەنبەيتىنىن، ەرتەڭ-اق ءبىلىم مەن وزىق تەحنولوگياعا يە جۇرتتىڭ العا شىعاتىنىن انىق بايقاعان. ول «جۇيرىكتىك – اقىلدا، ۇستالىق – جاھيدشىلىكتە» دەيدى. «مال باعىپ، مالىنىڭ ارتىنان ەرىپ كوشكەن قازاق سياقتى حالىق بايلىق، قازىنا مال كىندىگىندە دەپ بىلەدى. قازىناعا قۋات بەرەتىن ادام اقىلى، ادام قولى، ادام جاھيتى ەكەنىن بىلمەيدى». الەكەڭنىڭ تۇسىنىگىندە تەك زامان سۇرانىسىنا لايىق وزگەرۋ جولىندا تۇرعان حالىق قانا ەرتەڭىنە سەنىمدى.

 

وكىنىشكە قاراي، قايراتكەردىڭ بۇل ءپى­كىرىنە ەكى بيلىك تە كوڭىل اۋدارعان جوق. كەز كەلگەن تەوريالىق ۇستانىمداردىڭ دۇ­رىس نەمەسە قاتە ەكەندىگىنىڭ جالعىز ءول­شەمى – پراكتيكا. ءاليحان بوكەيحان مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ قازاق مۇددەسىنەن الشاق ەمەسىن كوپ ۇزاماي-اق سوۆەتتىك شىندىقتىڭ ءوزى-اق كورسەتىپ بەردى. ي.ستالين ورناتقان ديكتاتۋرالىق رەجىم­ءنىڭ جۇرگىزگەن رەفورمالىق شارا­لارىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى بول­ماعان اشارشىلىقتى باسىنان كەشىردى، ءوزىنىڭ جارتىسىنا جۋىق بولىگىنەن ايىرىلدى. ستاليندىك بيلىك قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەل­ليگەنسياسى مەن ساياسي باسقارۋشى توبىنا، سونداي-اق ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە قارسى پەر­­­مانەنتتى جازالاۋ شارالارىن جۇرگىزىپ، العاشقى جانە كەلەسى بۋىن ساياسي ەليتانى، ىق­پالدى ءدىن ادامدارىن الەۋمەتتىك جانە ساياسي كۇش رەتىندە جويدى.

 

قورىتا ايتقاندا، رەسەي يمپەرياسى كو­لەمىندە بولشيەۆيكتەر پارتياسى ورناتقان ديكتاتۋرالىق بيلىك جۇيەسى سىرتتان تاڭىلعان سوسياليستىك يدەيانىڭ رەسەيلىك نۇسقاسى قازاق حالقى ءۇشىن قيساپسىز مول ازاپ اكەلدى. ءبىزدى بۇگىن ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى باس­­تاعان زيالىلار بۋىنىنىڭ كوزدەگەن ماق­ساتىنا نەگە جەتە المادى دەگەن ساۋال مازالايدى. بۇل ساۋالعا جاۋاپتى مىناداي ەكى جاعدايدان ىزدەگەن ءجون. بىرىنشىدەن، اششى بولسا دا تاريحي شىندىقتى مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى، الاشتىق بۋىن كۇرەس الاڭىنا شىققاندا سوڭىنداعى ەلى ونى قولداۋعا دارمەنسىز ەدى. ۇيىمدىق تۇرعىدان دا، ما­­­تەريالدىق تۇرعىدان دا قازاق حالقى ءوزى­ءنىڭ باس­تاۋشى توبىنا كومەك كورسەتۋگە دايار بولماي شىقتى.

 

ەكىنشىدەن، شاما­مەن 2008 جىلدىڭ باسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى اقش-تىڭ قار­سىلىعىنا قاراماستان جەرگىلىكتى حا­­لىق­تاردىڭ قۇقى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدادى. قۇرامىندا رەكوردتىق سانداعى جەرگىلىكتى حالىقتارى بار رەسەي بۇل دەك­ل­ارا­سياعا داۋىس بەرۋدەن باس تارتتى. الاش نەگە جەڭىلىس تاپتى دەگەن ساۋالعا، مىنە، وسى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ۇستانىمىنان جاۋاپ الۋعا بولادى. ۇشىنشىدەن، بارلىق ەلدە ۇلت زيالىلارى – ۇلتتىڭ بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭىندەگى ماقسات-مۇددەسىن انىقتاۋشى الەۋمەتتىك كۇش. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىز الاشتىق قاي­راتكەرلەردىڭ تاجىريبەسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ونى تالداۋدان وتكىزۋگە ءتيىستىمىز. ونىڭ كۇشتى جاقتارىمەن بىرگە، ءالسىز قىر­لارىن دا وي ەلەگىنەن وتكىزۋ قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى.

 

سوۆەتتىك تاريحنامادا ءا. بوكەيحان باس­تاعان الاشتىق زيالىلار قازاق قو­عامىن­­داعى تاپتىق جىكتەلۋدى مويىندامادى، ال شىن مانىندە قازاق بايلارى مەن بۋرجۋازياسىنىڭ مۇددەسىن جاقتادى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. مۇنداي تۇجىرىم، ارينە، شىندىقتان ءمۇل­دەم الىس-تىن. الاش زيالىلارى، ولاردىڭ، اسىرەسە، باستاۋشى توبى بايلار تابىنان شىق­­­قاندارعا جاتپايدى، سونداي-اق بايلار ۇستانىمىنان الىس تۇرعان تۇلعالار بولاتىن. ۇلت زيالىلارىنىڭ ماقساتتى قىزمەتىن قازاق بايلارى نەمەسە قازاق بۋرجۋازياسى قارجىلاندىردى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ەشقانداي دا فاكتىلىك نەگىز جوق. «قازاق» گا­زەتى باسىم تۇردە ونى جازىپ الۋشىلاردىڭ قارجىسى ارقىلى جارىق كوردى.

 

ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى قارجىلاندىرۋ ءىسىن قولعا العان قازاق بۋرجۋازياسى بولعان ەمەس. ونداي تاپتىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولاتىنداي قازاق قوعامىندا ەكونوميكالىق العىشارتتار دا قالىپتاسا قويعان جوق-تىن. وسى ارادا مىناداي جاعدايعا دا كوڭىل اۋدارعان ءجون. ازاتتىق قوزعالىس باسشى­لارىنىڭ قىزمەتى قازاق قوعامى تاراپىنان، ونىڭ اۋقاتتى بولىگى تاراپىنان تولىق تۇسىنىستىك تاپتى دەگەن تۇجىرىمعا كەلسەك، تىم اسىرا ايتقاندىق بولار ەدى. حح عاسىر­دىڭ العاشقى شيرەگىندەگى قازاق قوعامى ءبىر اۋىزدان ورتاق مۇددە توڭىرەگىنە ۇيىسىپ، شەشۋشى ساتتە جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ قايرات-جىگەر كورسەتە الاتىنداي دەڭگەيدە ەمەس-تىن. از عانا ۇلت زيالىلارىنىڭ قىزمەتىن دە كورە الماي، كۇندەگەندەر دە جەتىپ ارتىلاتىن.

 

سول سياقتى، سوۆەتتىك تاريحنامانىڭ ازامات سوعىسى جىلدارى الاشتىق زيالىلار، الاشوردا رەسەيلىك كادەتتەر پارتياسىمەن، نەمەسە اق گۆاردياشىلارمەن، نەمەسە اتتى كازاكتارىمەن وداقتاسىپ كەتتى، سول ارقىلى ءوزىنىڭ بيلەۋشى تاپتار ۇستانىمىنا جاقىندىعىن كورسەتتى دەگەن تۇجىرىمى دا ەشقانداي نەگىزى جوق بايلام بولاتىن. الاش زيالىلارىنىڭ كوزدەگەنى كىممەن بولسا دا وداققا كەلىپ، تۇپكى ماقساتى – ۇلتتىڭ ەركىن دامۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزۋ بولدى. 20-30-شى جىلدارداعى سوت پروسەستەرىنىڭ بارىسىندا الاشوردالىقتار وسى قازاق قوعامىنداعى تاپتىق جىكتەلۋگە بايلانىستى دا ءوز پىكىرلەرىن اشىق بىلدىرگەن.

 

ماسەلەن، ە.وماروۆ 1927 جىلى 20 قازاندا تەرگەۋ كەزىن­دە بەرگەن جاۋابىندا «الاشوردا، ونىڭ قاتارىندا مەن دە بارمىن، قازاق حالقىنىڭ تاپتىق جىكتەلۋىنە قارسى بولدى. قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى بايلاردىڭ تولىق ىقپالىندا، سوعان بايلانىستى ونىڭ بايلارمەن كۇرەسكە شىعۋى مۇمكىن ەمەس دەپ سانادى. كەدەي بايدىڭ ىقپالىندا، بايدىڭ قاناۋىندا دەپ دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. كە­دەي ءوز بايىن جارىلقاۋشىسى سانادى.

 

الاش­ورداعا قازاق حالقىن كەدەي جانە باي دەپ ءبولۋ ءتيىمدى دە ەمەس-تىن، ويتكەنى كەدەيلەر قو­عامنىڭ باسىم بولىگى بولعاندىقتان ولار­دى وزىنە قارسى قويىپ الۋى مۇمكىن ەدى. الاشوردا بولسا الدىنا جالپى قازاق ۇلتىن ازات ەتۋ مىندەتىن قويدى». قورىتا ايتقاندا، سوۆەت وكىمەتى مەن الاشوردا اراسىنداعى بىتىسپەس قايشىلىق وسى تاپتىق جىكتەلۋ ماسەلەسىندە اشىق تا انىق كورىنىس تاپتى، سوۆەت ۇكىمەتىنە اسىرەسە، باستاپقى كەزەڭدە قازاق سياقتى حا­لىقتى تاپتىق نەگىزدە جىكتەۋ، ءبولىپ-جارۋ يمپەريانىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدىڭ باستى قۇرالدارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

 

ءوز رەتىندە الاشوردا ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ەركىندىككە ۇلتتىڭ ساياسي تۇتاستىعى مەن بىرلىگى ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى، ال ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس كەزەڭىندە ۇلتقا تاپتىق نەگىزدە جىكتەلۋ ءوزىن-وزى جەڭىلىس جولىنا شىعارۋمەن تەڭ دەگەن ۇستانىمدا بولدى. سوۆەتتىك تاريحنامانىڭ الدىندا ءبىر-اق مىندەت تۇردى. ول سوۆەتتىك بيلىكتىڭ عانا زاڭ­دى، ءارى جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن ءتيىمدى بيلىك جۇيەسى ەكەندىگىن جان-جاقتى نەگىزدەۋ بولدى. ال سوۆەتتىك جانە باسقا وزدەرىن بۇكىلرەسەيلىك بيلىك ورىندارى رەتىندە جاريا ەتكەن قۇرىلىمداردىڭ قازاق قوعامىنا بايلانىستى قۇقىقتىق نەگىزىنىڭ السىزدىگىنە نازار اۋدارىلمادى.

 

شىن مانىندە بۇل قۇرىلىمدار قالىپتاسۋ ادىستەرى مەن ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزى تۇرعىسىنان سىرتتان، يمپەريالىق وكتەمدىك ارقىلى بەلگىلەگەن باس­قارۋ ورگاندارى بولاتىن. ولاردىڭ قۇقىقتىق وكىلدىگىن انىقتاۋ جانە بەلگىلەۋ ىسىنە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەشقانداي قاتىسى بولعان ەمەس. ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر جاعدايىندا قازاق قوعامى ءۇشىن ۋاقىتشا وكىمەت پەن سوۆەت وكىمەتىنەن باسقا جاقىن تۇرعان جانە تۇسىنىكتى بيلىك ورنى، ارينە، الاشوردا ۇكىمەتى بولاتىن. سونداي-اق، الاشوردا ۇكى­مەتى قالاي بولعاندا دا ۇلت تاريحىنىڭ كۇردەلى كەزەڭىندە قازاق جەرىنىڭ بارلىق ءوڭى­ءرى­نەن 80-نەن استام ارنايى شاقىرىلعان ۇلت وكىلدەرى تاراپىنان جابىق سايلاۋ ارقىلى سايلانعان، ياعني قازاق قوعامى ءۇشىن لەگيتيمدى بيلىك ەدى. كەزىندە كەڭەستىك تاريحناما 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان كۇندەرى ورىنبور قالاسىندا بولىپ وتكەن جالپىقازاق سەزىن «قوعامنىڭ جوعارعى باي فەودالدارىنىڭ جانە حالىق مۇددەسىنە قارسى «الاش» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى» جيىنى رەتىندە اتاپ، ال سەزدىڭ الاش اۆتونومياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمىن ەشقانداي نەگىزسىز، كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەت ەسەبىندە باعا­لادى. مۇنداي تۇجىرىم، ارينە، تاريحي اقي­قاتتى بۇرمالاۋشىلىقتاردىڭ ءبىرى-تىن. وسى رەتتە جەلتوقسانداعى جالپىقازاق سەزى­نە قاتىناسقان وكىلدەرگە بايلانىستى مىناداي جاعدايعا كوڭىل اۋدارعان پارىز دەپ بىلەمىز.

 

بۇكىل رەسەي يمپەرياسىن شارلاعان بەرە­كەسىزدىك جاعدايىندا ءا.بوكەيحان باستاعان توپتىڭ بۇل سەزدى ۇيىمداستىرۋ ارەكەتى زور جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز مويىندارىنا العان ناعىز وتانشىلدىق ۇستانىمنىڭ ۇلگىسى ەدى. اعا ۇرپاقتىڭ بۇل قىزمەتىن كەيىنگى بۋىندار وسى تۇرعىدان قابىلداعانى ءجون. قۇرامىندا ءا.بوكەيحان، ا.باي­تۇرسىن ۇلى، م.دۋلات ۇلى، ساعىندىق دوسجان ۇلى جانە ەلدەس ومار ۇلى بار توپ «قازاق» گازەتى ارقىلى قازاق جانە قىرعىز حالىقتارىنا ارنايى ۇندەۋ جولداپ، ەلدە قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدى تالقىلاۋ ماقساتىندا وتكىزىلمەك جالپىقازاق سەزىنە ەل ىشىندەگى وسى ماسەلەگە ىقىلاستى تۇلعالارعا شاقىرۋ جولدادى. ارنايى شاقىرۋ ەل ىشىندەگى بەدەلدى جانە بەلگىلى دەگەن ادامدارعا جىبەرىلدى، سونداي-اق وعان قاتىناسۋعا ىنتالى كىسىلەرگە دە ەشقانداي شەكتەۋ قويىلعان جوق.

 

مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، بۇگىن ءاليحان نۇر­مۇحامەد­ۇلى ماقتاۋعا، ماداقتاۋعا مۇقتاج ەمەس. الەكەڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ەلىنەن ماقتاۋ، ماداق ەستىگەن. ۇلتتىڭ ساناۋلى جاق­سىلارى مەن ۇلكەندەرى ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان، جاستارى سەنىپ، سوڭىنا ەرگەن. ولار، ارينە، كوپ ەمەس-تىن، دەگەنمەن بار-تىن. بارلىق ۇلىلاردىڭ رۋحىنداي، الەكەڭنىڭ رۋحى ءبىز ءۇشىن وياۋ، ونىڭ ويىن ءبىر-اق نارسە مازالايدى، ول – قازاق اتالاتىن ەلىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى، بولاشاعى. الەكەڭنىڭ ومىرلىك دوسى، ءارى سەنىمدى ءىنىسى احاڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءسوزى بار: «جول ۇزاق، عۇمىر قىسقا، وسى از عۇمىردا ەلگە قىزمەت جاسايىق» – دەگەن. بۇل ويدى الە­كەڭ دە، ونىڭ ۇستانىمىن قابىلداپ سوڭىنا ەرگەن ۇلت ازاماتتارى مەن جاستارى دا ءوز ۇرانىنا اينالدىردى. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ەلىمىزگە جاڭا مۇمكىندىكتەر الا كەلدى. قوعام وزگەرۋ جانە دامۋ جولىنا ءتۇستى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇراسىمەن ەمىن-ەركىن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان حالىقتىڭ وندا قازاق ومىرىنەن تۋىنداعان جانە ونىڭ تۇپكىلىكتى سۇرانىس­تارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن يدەيا جانە ۇستا­نىمدار بار ەكەندىگىنە كوزى جەتتى. قورىتا ايتقاندا، ءبىزدىڭ قوعام بۇگىن الەكەڭ باستاعان الاش يدەياسىنىڭ قايتا جاڭعىرۋ كەزەڭىن باسىنان كەشىرۋدە. ال ونىڭ جەمىستى بولاتىنىنا نەگىز جەتكىلىكتى.