Elimizdiń bas prokýratýrasynyń málimetine súıensek, tártipsizdik nátıjesinde 4578 adam zardap shekti, 225 adam qaza tapty, onyń ishinde 19 kúshtik qurylym ókili bar. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstandaǵy 162 adamnyń el ekonomıkasynyń damýynan túsken tabystyń 55 paıyzyna ıeger ekenin aıtty. Mundaı derektiń ashyq aıtylyp, kópshilikke jarıa etilýi aldaǵy ýaqytta elimizde úlken ózgerister bolatynynan, halyqpen sanasyp, kópshiliktiń pikir-usynysyn eskere otyryp Jańa Qazaqstan qurýǵa qadam jasalatynynan habardar etedi.
Osy qasiretti oqıǵanyń negizgi keıipkerleri qazaq ultynyń ókilderi ekendigi barshamyzǵa belgili. Osydan kelip «Qańtar qaqtyǵysynyń bizdiń táýelsiz Qazaqstannyń damý jolynda bolmaýy múmkin be edi? Sonymen qatar ony bolǵyzbaýdyń múmkindikteri bar ma edi?» degen dúnıetanymdyq saýaldar týyndaıdy. Árıne, búlikke jetkizbeýdiń joldary bar edi. Táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen zańdy barshaǵa ortaq etken, jaýapkershilikti barlyǵy moıyndaıtyn qoǵam qalyptastyrýymyz qajet edi. Biraq ókinishke oraı jyldar boıy qordalanǵan qoǵamdaǵy, ekonomıkadaǵy, mádenıettegi, áleýmettegi, saıasattaǵy, zań aýqymyndaǵy kóptegen kemshilikterdiń jıyntyǵy osyndaı dúrbeleńge ákeldi.
Qańtardaǵy beıbit sherýlerdiń qaqtyǵystyq deńgeıge deıin órbýi bılik pen qarapaıym turǵyndardyń arasyndaǵy baılanystyń, ózara suhbattyń tereń bolmaı kelgendigin kórsetti. Jańaózendegi sherý oqıǵanyń negizgi sebebi emes, ol tek syltaý, túrtki, trıgger ekeni anyq. Shynyn aıtqanda, oqıǵa kóptegen áleýmettik máselelerdiń qoǵamymyzda ońtaıly sheshimi tabylmaı kelgenin kórsetedi. Syndarly sátte el aldyna shyqqan Prezıdent te mundaı máseleniń baryn, bılik pen halyq arasyndaǵy dıalogtyń mańyzyn aıryqsha atap ótti. Toqaevtyń qalyptasqan jaǵdaıdy ashyp aıtyp, kemshilikterdi ashyq moıyndaýy halyqtyń senimin arttyryp, mańaıyna toptastyrýǵa birden-bir sebep dep túsinemin.
Osyndaıda qandaı eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq modeli bizge jaqyn, kimge «bolmasaq ta, uqsap baǵýymyz kerek?» degen saýal týyndaıdy. Malaızıanyń demografıalyq qurylymy bizdiń elge uqsaıdy. Malaılar halyqtyń 70 paıyzyn quraıdy, basqalary 30 paıyz. Ótken ǵasyrda óziniń terıtorıasynan munaıdy tapqan Norvegıa eli ony ıgilikke aınaldyryp, qoǵamyn gúldendirip otyr. Qazirgi zamannyń ózinde bizge de birshama damyǵan eldi qalyptastyrýǵa bolady. Jalpy Jańa Qazaqstandy qalyptastyrýǵa múmkindigimiz mol. Ol úshin adam erkindigi men múddesin qorǵaýdy basshylyqqa alatyn Konstıtýsıamyzdy negizgi baǵdar etýimiz kerek. Sonymen qatar, bas-basymyzǵa bı bolmaı, eldi ilgeriletetin ozyq oıdyń, Prezıdent bastamasynyń mańaıyna toptasýymyz kerek.
Shyntýaıtyna kelgende bankter eldiń búdjetinen birneshe ret mıllıardtaǵan kómek alyp, ony qaıtarýdy umytyp ketti, bılik halyqtyń bul derekti umytyp ketkenin qalady. Respýblıkada qanshama dańǵazalyq jobalar josparlanyp, «kásiporyndar ashylady» degen jeleýmen mıllıardtar jelge ushty. Qyzyq jeri ol shyǵyndarǵa eshkim jaýap bermedi. Jaýapkershilik tek keıbir tulǵalarǵa ǵana baǵyttaldy. Jurtshylyq osy faktilerdiń barlyǵyn óziniń áleýmettik jadyna jınaqtaı berdi. Sóıtip, ýaqytysy kelgende beıbit sherý arqyly máseleni sheshýdi oılaýshylardyń sany kóbeıdi, biraq demokratıalyq qadamdar radıkaldy elementterdiń arandatýynyń arqasynda stıhıalyq áreketterge ulasty. Osy jaǵdaılar qańtar oqıǵasynyń oryn alýyna túrtki boldy.
Qańtar oqıǵasy tarıhtyń enshisinde bolǵanmen, onyń áleýmettik ortada qaıtalaný qaýpi joıylǵan joq. Sebebi bul úderistiń paıda bolý sebepteri tolyqtaı eńserilýi tıis. Elimizdegi saıası tranzıttiń sozylyp ketýi de jaǵdaıdy barynsha ýshyqtyrdy. Qazaq emes halyqtardyń ókilderi ulttyq minezdiń eń álsiz tustaryn kórdi. Demek, olar ózderiniń bizdiń ortaq memleketimizben, osy elmen óziniń ári qaraıǵy ómirin elestetpeı, azamattyq biregeılenýge umtylmaýy, yntalanbaýy múmkin. Sondyqtan áleýmettik turaqtylyq, qoǵamdaǵy jeke adamnyń qaýipsizdigi - óte mańyzdy másele. Otansúıgishtik sezimi kúńgirttenip, bazalyq qundylyqtar jeke bastyń qaýipsizdigi men tabıǵı ınstınk deńgeıine tómendetildi. Qańtar oqıǵasynyń mańyzdy qyrlary men sabaqtary osyndaı. Al endi úılesimdi damýdy qalyptastyrý úshin ne isteýimiz kerek?
Birinshiden, halyqtyń dúnıetamyndaǵy áleýmettik ádilettilik týraly túsinikterge sáıkes keletin birshama ıgilikti ister atqarylýy tıis. Onyń joly barlyq deńgeıde rýhanı tazalyqqa umtylý. Iaǵnı, qoǵamdaǵy barlyq derekter boıynsha jurtshylyqty syılaı otyryp ashyq túsindirmeler jasalýy tıis. Halyqpen kelise otyryp mańyzdy sheshimder qabyldanýy kerek, ózara ashyq suhbattar ádettegi qalypqa aınalýy tıis. Bul talapty Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly óziniń ár joldaýynda kún tártibine qoıǵan edi.
Ekinshiden, qıratý, búldirý, qarýdy qoldaný arqyly jańa qoǵamdy qalyptastyrýǵa bolmaıtyndyǵy buqaralyq sanaǵa jetkizilýi kerek. Muny tek Prezıdent úndeýleri, Prezıdenttiń el aldyndaǵy sózderi arqyly ǵana alǵa jyljytý múmkin emes. Bul baǵyttaǵy nasıhat jumystaryna barlyq gýmanıtarlyq salanyń mamandary jumyldyrylǵany abzal. Qoǵamdaǵy kezdesýlerde, talqylaýlarda jasampaz nárseler aıtylýy qajet. Adamzat tarıhy men qazirgi kezeńniń ozyq úlgileri árbir turǵyndarǵa dáleldi, dáıekti jetkizilýi tıis. Al endi teris joldaǵy azamattar men krımınaldy elementterdiń memlekettik organdar tarapynan ýaqytyly anyqtalyp otyrýy - memlekettiń qaýipsizdigi men perspektıvasy úshin óte qajet.
Úshinshiden, qazaq halqy júıeli sózge toqtaǵan halyq. Biraq sóz ben is sáıkes kelýi tıis. Rýhanı ıdeıa ǵana halyqty qanattandyrady jáne daǵdarystan shyǵýǵa kómektesedi. Óziniń qunarly sózderi bar azamattar áleýmettik jelide, BAQ-ta, kez kelgen jıyndarda belsendilik tanytýy tıis. Áıtpese, ártúrli baǵyttaǵy arandatýshylar men jalǵan aqparat taratýshylar negizgi efırdi, kezdesý alańdaryn óziniń qolyna alady.
Tórtinshiden, saılaýdy ótkizýdegi ekijúzdilikke, burmalaýlarǵa, jalǵan aqparattarǵa jol berilmeýi kerek. Elimizde mojarıtarly sıpattaǵy tańdaýlar jasalýǵa múmkindikter ashylýy tıis. Qarapaıym halyqtyń saıası mádenıeti bıikteýi úshin, keıbir jalǵan lıderlerdi ulyqtamaý úshin azamattardyń saıasatqa shynaıy aralasýyna múmkindikter jasalýy oryndy. Dál osy máseleler memleket damýy úshin jasalǵan baǵdarlamalarda eskerilse, halyqtyń Prezıdent sózine uıyp, jańa isterdiń jarshysyna aınalary kúmánsiz.
Serik Nurmuratov, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, QR BǴM ǴK Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty Fılosofıa ortalyǵynyń jetekshisi
