Ulttyq zıaly dep kimderdi aıtamyz. Bir qaraǵanda jeńil kóringenimen, shyn máninde bul suraýǵa durys jaýap qaıyrý ońaı emes. Oqyǵan, tárbıe kórgen adamnyń bárin zıaly dep atap, ony sol adam ózi tán bolǵan ulttyń «ulttyq zıalysy» qataryna qosa berýge bolady dep oılasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdińshe, belgili bir murat-maqsattardyń sońynda júrgen jáne sol belgili murat-maqsattary tóńiregine jınalǵan oqymystylardy ǵana zıaly dep aıtýǵa bolady. Ulttyq zıalylar qataryna tek óz halqynyń saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ǵana kire alady.
Zıalylardyń mindeti uly da qasıetti bolýy sebepti óte aýyr. Halyqty ult deńgeıine kóterý, ıaǵnı, jeri, sýy, qazynasy, tili men dini bir bolǵan halyq buqarasyn birlestirip, olardyń sanasyn birtutas saıası, áleýmettik, ulttyq sanaǵa jetkizýde uly tarıhı mindettiń mańyzdy bir bóligi zıalylardyń ústine júkteledi.
Ataqty alman fılosoftary Kant pen Fıhteler: halyq birin-biri jáne ózin-ózi basqara almaıtyn, basqalardyń basqarýynda ǵana bolatyn tobyrlar. Ult – basqalarǵa táýeldi bolmaǵan, óziniń mekemelerine ıe jáne óziniń biryńǵaı múddesi bar halyqtar jıyntyǵy. Fılosofıanyń tujyrymdaýynsha, halyq – obekt (objekt), ult – sýbekt (subject).
Biz bul joly zıalylar tarıhyna toqtalyp jatpaımyz. Óıtkeni ol bizdi jýrnalymyz talap etip otyrǵan «búgingi kúnniń is júzindik máselelerinen» alystatyp jiberedi.
Dúnıe júzinde zıalylarsyz ultqa aınalǵan saıası, áleýmettik halyq buqarasy birligi eshqashan bolǵan emes. Sondaı-aq, halyq buqarasynan qoldaý kórmegen jaǵdaıda zıaly qaýym eshteńe isteı almaıdy. Halyqty ult deńgeıine kóterý ıaǵnı ony jat ústemdiktiń tepkisinen qutqaryp óz mekemelerine ıe, táýelsiz bir jeke tulǵaǵa aınaldyrý syndy negizgi maqsatqa jetý úshin, ulttyq zıaly qaýym men ol ózi tán bolyp otyrǵan halyq buqarasy arasynda bir ortaq sana bolýy tıis. Mine, osy sanany aıqyndaý, ıaǵnı, halyq tilegin durys jáne anyq bir formaǵa keltirý, atalǵan maqsatqa jetý úshin is pen áreket baǵdarlamasyn jasaý zıalylardyń mindeti.
Zıalylar qaýymy ózderiniń tarıhı mindetiniń múddesinen shyǵýy úshin ne isteýleri kerek? Álbette, tek júktelgen mindetterdi atqarýmen ǵana shuǵyldaný jetkiliksiz. Zıalylar óz halqyna qyzmet etýdiń, halyqpen ortaq til tabysa bilýdiń neǵurlym tıimdi joldaryn taba bilýleri tıis.
«Iash Túrkistannyń» ótken sandarynyń birinde (15-sanynda) orys (Batys) mektepterinde tárbıelengen zıalylarymyzdyń qasiretke toly taǵdyry jóninde jazǵan bolatynbyz. Mundaı zıalylar halyqqa pálendeı bir ulttyq tárbıe berip jarytpaıtyny jáne halyq ta olardan pálendeı bir ulttyq tárbıe alyp jarymaıtyny týraly egjeı-tegjeıli aıtqanbyz. Bul joly biz sol aıtqandarymyzdy onan ári tereńdete túsemiz.
Batys tárbıesin alǵan zıalylarymyzdyń aıanyshty jeri – rýhanı jaqtan óz halqyna ógeı bolyp qalýy edi. Batys tárbıesi kóptegen týystarymyzdy halqymyzdyń jan-dúnıesine sińgen, ulttyq tarıhymyzdyń on boıynda jatqan «shyǵys zerdesinen» aıyrdy. Olar, ıaǵnı, Batys tárbıesin alǵan týystarymyz basqa jaqtan jınaǵan bilimderin óz halqynyń ómirimen (Shyǵys zerdesimen) birlestire almady.
Biz, árıne, bul arada «Shyǵys rýhy» degenniń ǵylymı, fılosofıalyq maǵynasyna toqtalyp jatpaımyz. Bizdiń búgingi kúresimiz úshin osy «shyǵys rýhy» «ulttyq rýhymyz» bolýyn jáne biz qyzmetin atqaryp, tileýin tilep júrgen halqymyzdyń tula boıyn, osy shyǵys rýhy kernep turǵanyn bilýimiz jetkilikti.
Osy oraıda, óz tarıhymyzdyń orys tepkisinde ótken dáýirinen mynadaı bir mysal esime túsip otyr.
Shoqan Ýálıhannyń tragedıasyn eske alyp ótkim keledi. Shoqan ótken ǵasyrdyń ortalarynda, Túrkistan orystar tarapynan jaýlap alynǵanynda ómir súrgen. Asa daryndy, mol bilimdi kósem bolarlyq deńgeıge kóterilgen osy qyr balasy, orys (Batys) yqpalynda ósti. Ol óz dáýirindegi orystyń ataqtylarymenen, máselen, Dostoevskıımen jaqyn qatynasta boldy.
Shoqan orys ókimetiniń qupıa agenti retinde Shyǵys Túrkistanǵa sapar shekti. Túrkistan Sibirine joryq jasap bara jatqan qanisher orys generaly Chernáevtiń qol astynda biraz ýaqyt qyzmet atqardy. Munysy uzaqqa barmady. «Batysshyldyǵy» ony óte pushaıman jaǵdaıǵa dýshar etti. Ol Chernáevpen qoshtasty. Peterbýrgqa barýdan bas tartyp, qyrǵa aýylǵa ketti. Bir qazaq qyzymen aýylǵa ketti. Shoqan qysqa ǵana ǵumyr keship, 1865 jyly otyz jastar shamasynda dúnıeden ótti.
Shoqan týraly estelik jazǵan bir orys jazýshysy: «Osy bir buratana ókili kóz taldyrar bıikke kóterilgennen keıin, kenet óz halqynyń taǵdyry haqynda úreılenip, irkilip qalýy, óz halqyna jat adamǵa aınalyp qalýdan qoryqqany onyń ózin-ózi qorǵaý túısiginiń áserinen bolǵanyn kórsetedi», – degen edi.
Biz Shoqan týraly estelik jazǵan osy jazýshynyń pikirine qosyla otyryp, ony sál túzetkimiz keledi. Bizdińshe, tragedıanyń qaınar kózi jat adamǵa aınalyp qalam dep qorqýynda emes, jat adamǵa aınalyp qalýynda edi.
Shoqan orys (Batys) halqynyń rýhymen óz halqyn baqytty etý múmkindigin izdedi. Shoqan ózi basynan keshirgen ashshy sabaqtardan, qaıǵyly oqıǵalardan keıin baryp, óz halqyna ógeı bolyp bara jatqandyǵyn sezindi. Osy kúnge deıin bizdiń Batys tárbıesin alǵan adamdarymyzdyń “batysshyldyǵy” Shoqannyń dárejesine jete qoımasa da, onyń ómir sabaqtary bizdiń kóz aldymyzda turǵany jón.
Bizdiń ǵasyrymyz Shoqan dáýirine qaraǵanda, múlde basqa. Shoqan ol kezde jalǵyz edi. Jáne onyń aldynda halqyn ult deńgeıine kóterý mindeti de turǵan joq bolatyn. Bul máseleni oıdan shyǵaryp alǵan joqpyz. Tarıh pen ómir qajeti, oıanǵan halyqtyń maǵynaly túısinýleri osy bir mańyzdy mindetti bizdiń aldymyzdan shyǵaryp otyr.
Maqalamyzdyń basynda aıtqanymyzdaı, ulttyq zıalylar qatary barǵan saıyn ulǵaıyp keledi. Bul proses úsh ortada júrip jatyr. Túrkistannyń bolashaq ıesi bola alarlyq jas kúshterimizdiń kóshpeliligi ulttyq baǵyttyń bastaýynda bola almaı, máskeýlik dıktatýranyń zulymdyǵy astynda ósip jatyr. Atamekenimizdegi osy jastarymyz ulttyq tárbıege qas jaý bolyp tabylatyn «taptyq tárbıemen» qorektenýde. Alaıda osyǵan qaramastan Túrkistan jastarynyń basym kópshiligi ulttyq rýhta ósip jatqanyn biz jaqsy bilemiz. Keńes jerindegi keńes mektepterinde oqyp jatqan jastarymyzdyń ulttyq rýhy, ondaǵy kóne «shyǵys rýhynda tárbıe» kórgen «shyǵys zerdeli» zıalylarymyzben toǵysyp jatqany aıryqsha kóńil aýdarýǵa turarlyq.
Kez kelgen chekıs qarýlarynyń qarsy aldynda tursańyz da, ulttyq rýhty óshirip almaı, jas urpaqtarymyzdy sol rýhta tárbıeleı bilgen, eı, meniń qaharman otandastarym! Senderge myń da bir rahmet! Eı, meniń namysty jerlesterim, senderge ómir boıy qyzmet etýden basqa bizdiń eshqandaı da bir oıymyz joq ekenin bilgeısizder!
Jastarymyzdyń taǵy biraz bóligi týysymyz Túrkıada daıyndalyp jatyr. Biz búgin «Shyǵys rýhy basym bolýy sebepti mesheý qalǵan» dep sanalatyn Túrkıada Batys bilimi jergilikti jaǵdaılarǵa sáıkes sátti qoldanylyp jatqanyn kórip otyrmyz. «Batys bilimin» «shyǵys rýhymen» ushtastyrý ústindegi Túrkıa tájirıbesi biz úshin asa qundy. Bizdińshe, dúnıe tarıhynda buryndy-sońdy kóterilmegen jetistikterdiń túpki sebepteri – Túrkıa ulttyq kúshteriniń Eýropa tárbıesin alǵan túrik zıalylary men shyǵys zerdeli zıalylary túrki mentalıtetin (Mentalitet) sátimen úılestire alýynda jatyr.
Biz Túrkıada daıyndalyp jatqan zıalylarymyzdan kóp nárse kútýge haqylymyz. Jáne bul úmitimizdiń bizdiń kútkenimizden de artyq oryndalaryna senemiz.
Az da bolsa birtalaı jastarymyz Almanıada bilim alýda. Olar da atamekendegi ulttyq rýhyn kemitken emes. «Iash Túrkistannyń» ótken sanynda basylǵan Toqtamyshulynyń maqalasy bul jastarymyzdyń ulttyq muratqa aparar joldy adaspaı tapqanyn kórsetedi. Munyń ózi Batysta bilim alǵan jastarymyz ulttyq rýhpen sýsyndap qana qoımaı, bul rýhty halqymyzdyń ıgiligine jaratý joldaryn da bilgenin dáleldeıdi.
Qoryta kelgende, osy úsh ortada oqyp jatqan bizdiń jastarymyzdyń bári de «ulttyq zıaly» sanatyna ábden laıyq. Eger, biz jastarymyzǵa osyndaı úmit artpasaq jáne bul úmitimizdiń mán-mańyzyn tereń sezinip túsinbesek, onda ómirimiz ben qyzmetimizdiń maǵynasy qalmaǵan bolar edi.
Mustafa Shoqaı,«Iash Túrkistan» gazeti,1931 jyl,№18
Derekkóz:Alash qozǵalysy. Máseleniń zerttelý tarıhynan.
Qujattar men materıaldar jınaǵy. 1918-2007 jj.-Almaty, 2008
Alash.kz ulttyq portaly
