"JAŃA SERİKTESTER İZDEGEN" ORTALYQ AZIA JÁNE "KESH TÚSİNGEN" PÝTIN
Azattyq: Astanada alǵash ret Ortalyq Azıa – Reseı formatynda samıt ótti. Pýtınniń bul samıtten ne kózdegeni týraly kóptegen pikir aıtyldy. Al sizdiń oıyńyzsha, Reseıge bul samıt ne úshin qajet boldy?
Pıter Leonard: Reseı ádette Ortalyq Azıadaǵy syrtqy saıasatyn ekijaqty túrde júrgizedi. TMD, Ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymy, Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń samıtteri únemi ótip turǵanymen, eń mańyzdy sheshimder ekijaqty kezdesýde qabyldanady. Sondyqtan ujymdyq formattyń taǵy bir túrin oılap tapqany maǵan oǵash bolyp kórindi.
Menińshe, Pýtın basqa halyqaralyq seriktester aımaqqa "5+1" formatymen keletinin kórdi. Muny (elderdiń aımaqqa osy formatpen keletinin) jıynda Tájikstan prezıdenti Rahmon da kekesinmen jetkizdi. Osylaısha buǵan deıin mundaı formattan syrt qalǵan Pýtın endi budan shet qalǵysy kelmegen sıaqty. Reseı ekijaqty qarym-qatynasty keńeıtip, jalpy Ortalyq Azıany qamtıtyn baǵytqa mán berý keregin kesh túsingendeı. Óıtkeni Ortalyq Azıadaǵy ıntegrasıalyq prosester qarqyn ala bastady, bálkim, bul keı adamdar qalaǵandaı jyldam júrip jatpaǵan shyǵar, biraq aımaqaralyq dıalog damyp jatqanyn kórip otyrmyz. Túrkimenstan Qyrǵyzstanǵa elektr energıasyn sata bastady, Ózbekstan men Qyrǵyzstan shekara máselesin sheshe bastady. Ortalyq Azıa basshylary arasynda talqylaý kóbeıdi. Halyqaralyq seriktester úshin aımaqpen ujymdyq formatta kelissóz júrgizý mańyzdy. Menińshe, Pýtın muny keshirek baryp túsindi.
Azattyq: Samıttiń qalaı josparlanǵany jáne is júzinde qalaı ótkenin eskersek, jıyn qanshalyqty sátti boldy dep oılaısyz?
Pıter Leonard: Alǵash ret ótetin samıtter árqashan tájirıbe, synaq ispetti. Sondyqtan ol sátti nemese sátsiz ótti deýge kelmeıdi, ádette onyń ótkeniniń ózi jetkilikti. Bul "endi bizde presedent bar, osy baǵytty ary qaraı jalǵastyrsaq bolady" degendi kórsetetindeı.
Dál osy samıtke toqtalsaq, bul Pýtın úshin óte qıyn ýaqytta ótti. Onyń halyqaralyq bedeli tarıhta buryn-sońdy bolmaǵan tómen deńgeıde. Ony bylaı qoıǵanda, Reseıdiń eń senimdi odaqtastary – Ortalyq Azıa basqa strategıalyq seriktesterdi tartyp, qarym-qatynasty ártaraptandyrý joldaryn qarastyryp jatyr. Pýtınniń dál osy ýaqytta kelgeni sátsiz der edim. Menińshe, mundaı samıt bes-on jyl buryn ótse, bul pikiri bir jerden shyǵatyn prezıdentterdiń emen-jarqyn, jyly kezdesýi bolar edi. Biraq dál qazir oqshaýda qalǵan iri jáne basqynshyl eldiń prezıdenti jańa seriktester izdegen kishirek elderdiń prezıdentterimen kezdesti.
Azattyq: Kóptegen Batys basylymdary "Ortalyq Azıa endi Reseıdiń yqpalyndaǵy aımaq emes", "Reseı ózin kúsheıtedi dep eseptegen soǵys ony kerisinshe álsiretti", "postsovettik tártip ózgerdi" dep jazyp jatyr. Sizdiń oıyńyzsha, samıt Reseıdiń álsiregenin jáne Ortalyq Azıa Máskeýden alystap jatqanyn kórsetti me?
Pıter Leonard: Iá, biraq bul proses samıtten jáne Reseı Ýkraınaǵa basyp kirgennen burynyraq bastaldy dep esepteımin. Menińshe, Reseıdiń Ortalyq Azıadaǵy yqpalynyń álsireýi uzaq proses ári ol tek Ýkraınamen baılanysty emes. Sondyqtan Ýkraınadaǵy soǵys rólin asyra baǵalaý qaýipti. Qytaı bar ekenin eskerý kerek. Qytaıǵa kópshilik mán bere bermeıdi. Qytaı týraly sóz qozǵaǵanda, dál Reseı yqpalyna qatysty aıtylatyn "úı syrtyndaǵy qora" tárizdi qorlaıtyn sózderdi qoldanbaısyz. Ortalyq Azıa geografıalyq tuıyqtan shyǵyp, Parsy shyǵanaǵy, Úndi muhıtyndaǵy eldermen qarym-qatynas ornatqysy keledi. Iaǵnı Úndistan, Pákistan, Taıaý Shyǵys, Iran, Birikken Arab Ámirligi, Qatar tárizdi eldermen ekonomıkalyq, saýda-sattyq baılanysty jolǵa qoıǵysy keledi. Osy baǵytta birqatar ınfraqurylymdyq joba iske asqan kezde, Ortalyq Azıany bireýdiń yqpalyndaǵy emes, óz taǵdyryn ózi sheshetin aımaq deýge bolady.
RAHMON MÁLİMDEMESİNİŃ ASTARYNDA NE JATYR?
Azattyq: Tájikstan prezıdenti Emomalı Rahmon samıtte Reseı basshysy Pýtınge aıtqan sózinde Ortalyq Azıa elderin qurmetteýge, aımaq elderine "Sovet odaǵyndaı saıasat ustanbaýǵa" shaqyrdy. Rahmonnyń bul málimdemesin sarapshylar árqıly taldap jatyr. Biri Reseı álsirep jatqanda Rahmon Pýtın aldynda batyldyq tanytty dese, endi biri bul shyn máninde Rahmonnyń táýelsizdigin kórsetpeıdi, Reseı bizge nazaryn kóbirek bursa, qaraılassa degendi ótindi deıdi. Al sizdiń oıyńyzsha, málimdemeniń astarynda ne jatyr?
Pıter Leonard: Birinshiden, bul josparda bolmaǵan nárse ekeni anyq. Sebebi ol sózin qaǵazǵa qaramaı aıtty. Ádette mundaı samıtterden adamdar qaǵazdan oqyp otyrǵan tusyn ǵana halyqqa teledıdardan kórsetedi. Adamdar qaǵazdan oqymasa, bul sóılep otyrǵan adamnyń saıasat, strategıa nemese ustanym týraly tolyq paıymyn kórsetpese de, sol adamnyń pikiri ekenin túsinesiz. Menińshe, bul bes mınýttyq qyzýqandy málimdeme Tájikstannyń Reseıge saıasaty túbegeıli ózgergenin kórsetpeıdi. Degenmen, árıne, bul Tájikstan prezıdentiniń alańdaýshylyǵyn, keıigenin ańǵartady. Onyń málimdemesinen qaıshylyq baıqaısyń. Bir jaǵynan bul elder táýelsiz bola tura Reseıdiń olarǵa táýeldi, vasal retinde qaraǵanynan kóńili qalyp keıigendeı. Rahmon áldebireý bizge ne isteý keregin nusqap, buıyratyn kishkentaı el emespiz degendi ashyq aıtty. Menińshe, onyń bulaı shamdanýyna negiz bar. Reseıge qazir odaqtastar men seriktester kerek, bálkim, ol (Rahmon) sol sebepti ózin batyl sezinetin shyǵar. Tájikstan tárizdi elder óz táýelsizdigin qorǵap qalý jolynda buryn-sońdy mundaı myqty pozısıada bolmaǵan.
Biraq ekinshi jaǵynan ol Reseımen qarym-qatynasty birjolata úzip turǵan joq. Ol kerisinshe "bizge kóbirek qarjy quıyńyzdar, aqsha berseńizder ol aqtalady, keri qaıtady" deıdi. Ol tap bir eski kólik satyp turǵan saýdager tárizdi sóıledi. Árıne, shyndyǵyna kelgende, Tájikstan – jemqorlyqqa batqan, ekonomıkasy nashar, asa avtorıtar, dańǵoı jáne qatygez dıktator basqaratyn dıktatýra. Sondyqtan onyń kóbirek aqsha quı dep ótinish aıtýy aqylǵa qonymsyz nárse. Óıtkeni Tájikstanǵa kóbirek aqsha quısań, onyń kóp bóligi urlanady. Osylaısha bul birtúrli oǵash jáne qaıshylyqqa toly málimdeme boldy.
Degenmen aınalyp kelgende, Reseı oqshaýda qalyp, seriktesterdi qajet etetindikten, Tájikstan sıaqty shaǵyn elderdiń prezıdentterine mundaı málimdeme jasaıtyndaı batyldyq bitti. Al Reseı shaǵyn seriktesterdiń mundaı áreketine moıynsunýǵa daıyn.
Azattyq: Mundaı oǵash málimdeme Pýtınge qalaı áser etti? Ol ózin jaısyz sezindi me?
Pıter Leonard: Árıne. Bul rette áýesqoı psıhologıa turǵysynan qarasaq, álemdegi eń iri el, ıadrolyq derjavanyń prezıdenti bolsańyz, basqalar sizge qurmetpen qaraıdy dep kútetińiz anyq. Pýtınniń ishine kirip shyqqanym joq, biraq jurt qurmet kórsetpese, bul onyń abyroı-bedeline soqqy bolyp tıedi. Osy málimdeme kezinde ózin qalaı ustaǵanyn baqsaq, ózin jaısyz sezinip, ashýlanǵany anyq. Túngi uıqysy tynysh bolmaǵan bolýy múmkin.
Sóıte tura mundaı is-sharalarda shyn máninde ne qalaı ótetinin kim bilsin... Jýrnalıser men teleoperatorlardy bólmege bes mınýtqa kirgizip, prezıdent aldyn ala daıyndap qoıǵan sózderin aıtqan soń qaıta shyǵaryp jiberedi. Tilshiler shyǵyp ketken soń jıyndaǵylar ashylyp sóıleı bastaıdy. Rahmon dál sol sıaqty kamera joq jerde ashylyp sóıleýi múmkin. Bul rette Pýtınniń ózin-ózi qalaı ustaǵanyn túsindirýdiń taǵy bir joly, "qap, myna kisini taǵy da tyńdaýǵa týra kelip tur" degenge uqsas. Biraq Pýtın Rahmonnyń sózine baıyppen qarap, shyndap qabyldaıdy dep oılamaımyn. Ol oǵan asa alańdamaýy yqtımal.
"RESEI ORTALYQ AZIA INTEGRASIASYNA MÚDDELİ EMES"
Azattyq: Bıyl jazda Qyrǵyzstanda Ortalyq Azıa elderi basshylarynyń samıti ótti, onyń basty maqsaty – aımaqtaǵy yntymaqtastyq pen ıntegrasıany jolǵa qoıý edi. Deı turǵanmen jıyn sońynda Tájikstan men Túrkimenstan dostyq pen yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıýdan bas tartqan soń, aımaqtaǵy bes eldiń yntymaqtastyǵy jaıly úmit úzildi. Biraq Reseıdiń araaǵaıyndyǵymen de aımaq ıntegrasıaǵa bara qoımady. Olaı bolsa Ortalyq Azıa elderine Reseımen birikken format ne kerek?
Pıter Leonard: Ortalyq Azıa elderiniń samıtine laıyqty kóńil bólinbedi, bálkim, onyń sebebi siz aıtqan Tájikstan men Túrkimenstannyń birlesken kelisimge qol qoıýdan bas tartqanynan bolǵan shyǵar. Ol samıttiń Astanadaǵy samıtpen uqsas jeri, Tájikstan tárizdi elder negizinen "bizge aqsha nemese myna kelisimshartty ber" deıdi. Iaǵnı olardyń basqa eldermen qarym-qatynasy "bizge mynany berseń, mynany alasyń" degenge negizdeledi. Odaqtar bulaı jumys istemeıdi, basqa tórt elmen birge yntymaqtasqanda ondaı qarym-qatynas júrmeıdi. Bul sport komandasy tárizdi anaǵurlym aýqymdy topta atqarylatyn jumys. Rahmon qarym-qatynasty tranzaksıa tárizdi alys-beriske negizdeıtini anyq. Onyń aımaqqa qatysty qandaı da bir oıy bar dep oılamaımyn.
Suraǵyńyzǵa kelsek, Reseı ıntegrasıa jobalaryna múddeli emes dep esepteımin. Sebebi ol keıingi 30 jyl boıy aımaqtaǵy strategıalyq oıynshy bolǵanda ondaı ıntegrasıaǵa múddeli bolmaǵan. Eger ol Ortalyq Azıa ıntegrasıasyna múddeli bolsa, bul máseleni kún tártibine budan burynyraqta shyǵarar edi. Sondyqtan Reseı ıntegrasıanyń bastamashysy nemese qoldaýshysy deýge kelmeıdi.
Avtorıtarly elder jabyq jáne kóp nársege kúdiktene qaraıtyndyqtan, ıntegrasıa keıingi ýaqytqa deıin kún tártibine shyqpady. Sebebi Ózbekstandy buǵan deıin kórshilerdi unatpaıtyn, kúdik-kúmáni kóp basshy basqardy. Ol qaıtys bolǵan soń yntymaqtastyq máselesiniń beti beri qaraǵandaı boldy. Bálkim, bul Ortalyq Azıada keıingi on jylda bolǵan eń úlken ózgeris shyǵar. Bul ıntegrasıa jobasyn ilgeriletýge kóp septigin tıgizdi. Árıne, áli de kedergi barshylyq. Elderdiń oılaý júıesi de, basqarý júıesi áli de avtorıtarly. Bul prosesti baıaýlatady. Biraq túbinde aımaqtyń peshenesine ıntegrasıa jazylǵan dep esepteımin.
Azattyq: Reseı prezıdenti Pýtın Tájikstan prezıdenti Rahmondy "Reseı men Tájikstan arasyndaǵy strategıalyq seriktestikti damytý jáne aımaqtaǵy turaqtylyqty saqtaýǵa qosqan úlesi úshin" "Otan aldyndaǵy eńbegi úshin" medalimen marapattady. Bul Tájikstan me Qyrǵyzstan shekarasyndaǵy qaqtyǵystan keıin boldy. Budan keıin Qyrǵyzstan UQSHU jattyǵýyn ótkizýden bas tartty. Rahmondy marapattaý Reseıdiń "bólip al da, bıleı ber" degen saıasatyn kórsete me?
Pıter Leonard: Pýtın Rahmonǵa úshinshi dárejeli marapat berdi, bir aı buryn Gýrbangýly Berdimuhamedovty tórtinshi dárejeli medalmen marapattady. Menińshe, marapatqa anaý aıtqandaı kóp mán berýdiń qajeti joq. Marapat bul jaı ǵana balany aldarqatý úshin berilgen oıynshyq, syılyq ispetti. Bul Reseı úshin "meniń dosym bolǵanyń úshin seni baǵalaımyn" deýdiń joly. Biraq munyń astarynda "bólip al da, bıleı ber" saıasaty jatyr dep sanamaımyn. Menińshe, [Tájikstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy] shekara máselesin Reseı alańdaýǵa turmaıtyn usaq-túıek dúnıe dep esepteıdi. Reseı "bul jergilikti másele, oǵan aralasý qajet emes, ózderi sheshsin" dep sanaýy múmkin. Qyrǵyzstanda Pýtın Rahmonǵa shekarada qaqtyǵys bastaýǵa ruqsat etti degen teorıa kóp aıtylatynyn bilemin. Biraq oǵan dálel joq.
Shekaradaǵy máselege Kremldiń qatysy joq dep oılaımyn. Shekaradaǵy oqıǵa eki el kelissóz júrgize almaǵandyqtan, máseleni sheshe almaǵandyqtan boldy. Sondyqtan Qyrǵyzstan nemese Tájikstan myńdaǵan shaqyrym jerde otyrǵan bireýdi aıyptasa, bul jaýapkershilikti basqa bireýge ysyrýmen birdeı. Sol sebepti mundaı teorıalarǵa mán bermeımin. Óıtkeni aınalyp kelgende ózińizdi bólip tastap bıleýge ruqsat etseńiz, siz buǵan ózińiz kelistińiz degen sóz. Qysqasy, olar (Qyrǵyzstan men Tájikstan) tolyqqandy saıası júıesi bar táýelsiz memleketter. Olar bir tarap ekinshi tarapqa qarsy shyǵatyn, qaqtyǵys týdyratyn oıynǵa qarsy tura alýy kerek.
Azattyq: Astanada Azıadaǵy is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes samıti, TMD samıti men Ortalyq Azıa – Reseı samıti ótti. Halyqaralyq basylymdarda Toqaev osy samıtterdi ótkizý arqyly ózin aımaq kóshbasshysy etip kórsetkisi keletini jazyldy. Samıtterdiń qalaı ótkeni Toqaevtyń osy úmitin aqtady ma, onyń bedeline shyn máninde septigin tıgizdi me?
Pıter Leonard: Menińshe, Qazaqstan samıtter ótkizýge tym qumar. Toqaev úshin Astananyń mundaı is-sharalar ótkizetin oryn bolyp qala bergeni jaqsy. Bul halyqaralyq bedelge úles qosady, septigin tıgizedi. Biraq qynjyltatyny, mundaı samıtter nazardy basqa jaqqa burady. Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy bedeli artyp keledi, halyqaralyq basylymdarda Qazaqstan Reseıden batyl túrde alshaqtap jatqany, Reseıdegi mobılızasıadan qashqan azamattardy qabyldaǵany jaıly maqalalar shyǵyp jatyr. Iaǵnı Qazaqstan Reseıden birtindep alshaqtaıtyn tabandy saıasat júrgizip jatqandyqtan, halyqaralyq arenada álemge ashyq, jaǵymdy, prınsıpshil bolyp kórine bastady. Biraq, árıne, el ishindegi ahýal ondaı jaǵymdy emes. Toqaev barshany óziniń uly reformator ekenine ılandyrýǵa tyrysyp júr. Alaıda onyń reformasy kóńil kónshitpeıtinin kórsetetin dálelder bar. Qarashada prezıdent saılaýy ótpek, sol saılaýda ol kópshilik daýyspen jeńetini anyq. Óıtkeni onyń qarsylastary kópshilikke beımálim. Aldaǵy jyly parlament saılaýy ótpek, ol da ish pystyrarlyq, birsydyrǵy bolatyn túri bar, sebebi myqty opozısıalyq partıalar qatyspaıtyn tárizdi. Biraq qatelesýim de múmkin.
Osylaısha Qazaqstandy muqıat baqylaıtyn adam mynandaı qaıshylyqty baıqaıdy: bir jaǵynan memlekettiń halyqaralyq beınesi jarqyn, ashyq, qazirgi zamanǵa saı, halyqaralyq konferensıalar men samıtter ótkize alatyndaı jaqsy bedelge ıe. Degenmen ekinshi jaǵynan saıası turǵydan áli damymaǵan, jabyq jáne burynǵy tuzaqqa túsip qalýy múmkin Qazaqstan bar. Osy eki beıne bir-birine múlde kereǵar.
