–Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev májiliske Álıhan Smaıylovtyń kandıdatýrasyn usyndy. Májilis bir aýyzdan qoldady. Bul jerdegi eń negizgi máselese memleket basshysynyń tapsyrmalaryn úkimet ýaqytynda oryndap otyrýy kerek. Q.Toqaev Qazaqstan ekonomıkasyn olıgarhtardyń qolynan alý úshin, sonymen birge eldegi áleýmettik prosesterdiń bárin ádiletti proseske aınaldyrý úshin, memlekettiń ashyqtyǵyn qalyptastyrý úshin naqty-naqty tapsyrmalar berdi.
Meniń oıymsha, jańa úkimettiń negizgi mısıasy prezıdenttiń tapsyrmalaryn sapaly oryndap otyrý. Bul turǵydan kelgende úkimettiń personaldyq quramy memleket basshysynyń tapsyrmalaryn aqsatpaıdy degen oıdamyn. Mınıstrler ózderine júktelgen mindetti atqara almaı jatsa, prezıdenttiń olardy qyzmetinen alyp tastaýǵa tolyq quqyǵy bar. Óz basym, bul úkimettiń máni de, maǵynasy da ózgeshe bolady dep oılaımyn. Óıtkeni, prezıdent ne isteý kerek, qalaı isteý kerek degendi óziniń úndeýinde soqyrǵa taıaq ustatqandaı aıtyp berdi. Ary qaraı ony alyp ketý úkimettiń moınynda.
Bul jerdegi eń negizgi másele olıgaryhtardyń aranyn tyıý. Sonymen birge, olardy halyqqa qyzmet etkizý. Ekinshi, kedeıshilikti joıý. Aýyl halqynyń áleýmettik deńgeıin kóterý. Úshinshi, jastardy jalaqysy joǵary jumyspen qamtý. Tórtinshi, el ekonomıkasynyń negizgi kúshin aımaqtardy damytýǵa baǵyttaý. Osy máseleler sheshilse, ekonomıka adamǵa qyzmet etedi degen prınsıp ornaıdy.
–Siz shekarly aımaqtardyń túıtkildi máselesin únemi kóterip júresiz. Jańa úkimet alan-ashyq qalǵan shekaradaǵy aýyl-aýdandardyń taǵdyryna aralasa ma? Shekaraly aýdandardan halyq sanynyń kemýinen basqa taǵy qandaı túıtkil bar?
–Otyz jyl boıy biz memlekettiń qarjysyn iri megapolısterdi damytýǵa salyp keldik. Ásirese, astana salýǵa ketti. Sodan keıin halyqqa qajeti joq sharalardy ótkizýge baǵyttadyq. Máselen, EKSPO-ny aıtýǵa bolady. Odan Qazaqstan halqyna, naqty adamǵa eshqandaı materıaldyq paıda kelgen joq. Qazaqstannyń aýyl aımaqtarynda, ásirese shekaraly aımaqtarda úlken másele bar. Sizge bir ǵana mysal aıtaıyn, Shyǵys Qazaqstan oblysyrnyń Kúrshim, Katonqaraǵaı, Tarbaǵataı aýdandarynan táýelsizdikten keıingi 25 jylda halyqtyń 55 paıyzy kóship ketken. Shekaraly aımaq kún saıyn bosap barady. Bul bizdiń ulttyq qaýipsizdigimizge úlken qater. Kóshken jurttan «Týǵan jerińdi tastap qaıda barasyń?» dep suradyq. Olardyń aıtatyn ýáji oryndy. Aýdandar jabylyp qalǵan. Jabylǵan aýdandardy qaıtadan qalpyna keltirý kerek. Mysaly, Katonqaraǵaı, Marqakól, Tarbaǵataı aýdandaryn qaıtadan qalpyna keltirsek, kóshken aýylǵa el qonar edi. Aýdan qalpyna kelse, halyq aýylyna kóshýge daıyn. Muny bir deńiz. Ekinshi, shekaraly aýdandarda ınternet atymen joq. Uıaly telefonyńyzdan qytaıdyń jelisi ustap turady. Infraqurylym, ıaǵnı jol múldem jasalmaǵan. Keńes odaǵy qalaı tarady, sol kezdegi kúıinde jatyr. Platına da jóndeýdi qajet etedi. Sondyqtan shyǵysta burynǵy aýdandardy qaıtadan qalpyna keltire otyryp ekonomıkalyq máselelerin sheship berýimiz kerek.
Muny nege aıtyp otyrmyz? Shekaraly aýdandardan kóship ketken halyq Almaty, astana sıaqty iri megapolısterde júr. Bul jaqta olarǵa eshkim áleýmettik kepildik bermeıdi. Qazaqstannyń terıtorıasy úlken, halqy az. Biz halyqty Qazaqstan terıtorıasyna birdeı ornalastyrý saıasatyn ustanýymyz kerek. Memleket halyqqa shekaraly aımaqta turýyna stımýl jasaýy qajet. Ol ekonomıkalyq, áleýmettik stımýl. Sonda eldiń sheti bos bolmaıdy, memlekettiń de uıqysy tynysh bolar edi.
–Qandy qańtar oqıǵasy memleketke aýyr soqqy, halyqqa úlken sabaq boldy... Ózińiz bilesiz, buǵan arandatýshylar aralasty. Áıtpese, qarapaıym halyq óz qalasyn ózi qırata ma? Osydan keıin qolǵa túsken on myń adam túgel terror bolyp aıyptalyp, bári jaýapqa tartylyp, sottala ma? Qyrǵyzstannyń bir kompozıtor-ánshisi ustalyp, qylmysyn moıyndap edi. Qyrǵyzdar jibergen notadan keıin aqtalyp, eline ushyp ketti. Osynyń ózi tergeý isinen kóńilge kóp kúdik uıalatatyn sıaqty.
–Biz qańtar oqıǵasynan úlken sabaq alýymyz kerek. Ol qandaı sabaq? Qańtar oqıǵasy Qazaqstan respýblıkasynyń memlekettiligin, torrıtorıalyq tutastyǵyn saqtap qalýdyń ońaı emes ekenin kórsetti. Iaǵnı bir ǵana shalys qadam jasasaq, memlekettilikten aıyrylyp qalýymyz múmkin ekenin sezindik. 5-qańtardan 6-qańtarǵa qaraǵan túni Qazaqstan prezıdenti Q.Toqaev «Men Aqordadan eshqaıda ketpeımin, halqymmen birgemin» dep málimdeme jasamaǵanda, onda elimizde haýs ornap ketýi múmkin edi.
Jappaı tártipsizdik, ıaǵnı terrorlyq oqıǵaǵa keletin bolsaq, áýeli mıtıńilerdiń bári beıbit boldy. Naqty talap qoıyldy, áleýmettik máseleler kóterildi. Biraq sol beıbit narazylyqty ártúrli iri olıgarıhıkalyq toptarmen birge syrttan kelgen terrorıster men eldiń ishindegi basbuzarlar paıdalanyp ketti. Sondyqtan mıtıńiler jappaı tártipsizdikke, terorızmge, ekstremızmge ulasty. Bul máselelerdi zerttep, zerdeledik. Quqyq qorǵaý qyzmetkerleri azamattardy tergegen kezde, birinshiden, óte salqyn qandylyqpen qaraýy kerek. Ekinshiden, ádilettilik kerek. Memlekettilikke qarsy oq atqan, memlekettik ǵımarattarǵa qarsy qarýmen oq atqan azamattarǵa zańnyń eń qatal baptarymen jaýapqa tartý kerek. Eger biz memleket bolyp qalamyz desek, zańǵa baǵynýdy úırenýimiz kerek. Zań qatal. Biraq zańnyń aty zań. Terrorıstermen ekstremısterge qarsy kúres júrgize otyryp, biz olardyń ishinen tonaýshylardy, arandatýshylardy, ury-qaryny, sosyn beıbit mıtıńige shyqqan azamattardyń arajigin ashyp alýymyz kerek. Keıbir azamattar beıbit mıtıńige shyqty, olar ózderiniń oıyn bildirip, talap-tilekterin qoıǵysy keldi. Olardy da eliktirip, arandatyp ketken bolýy múmkin. Osy jaǵynyń da arajigin ashyp alǵan jón. Iaǵnı memlekettilikke qarsy qarýly shabýyl jamsaǵan azamattar zań aldynda qatal jaýap berýi kerek. Beıbit mıtıńige shyqqan azamattar ákimshilik jazaǵa tartylýy múmkin, biraq qylmystyq jaza qoldanýǵa bolmaıdy.
Dál qazir bizge keregi eldi uıystyrý, halyqty biriktirý. Ol úshin qańtar oqıǵasyna qatysqan azamattarǵa ádil jaza taǵaıyndalýy kerek. Meniń oıymsha, quqyq qorǵaý organdarynyń aldynda keshendi jáne jan-jaqty, tereń zertteý, zerdeleý jumystary tur.
–Mundaı jaǵdaıda halyqty sabyrǵa shaqyryp, táýelsizdikti qorǵap qalý árbir azamattyń paryzy. Degenmen, halyq shynaıy kinálini bilgisi keledi. Álemjelidegi jurt beıbit mıtıńiniń shyrqyn buzǵan, shetelden terrorısterdiń kirýine ruqsat bergen birinshi búlikshiniń aty-jónin jýyq arada bile ala ma?
–Prezıdent Q.Toqaev terrorlyq shabýyldyń eń negizgi sebepterin atady. Quqyq qorǵaý organdary, onyń ishinde ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń ishinde astyrtyn jumystar jasalǵan. Ony jalǵyz UQK-nyń basshylyǵy jasaı almaıdy. Ekstremıster Qazaqstanǵa qalaı kirdi? Olar Almatynyń aınalasynda qalaı kózge túspeı júrdi? Mine, osyndaı suraqtar kóp. Sondyqtan, menińshe UQK men keıbir olıgarh toptardyń birlesip ketý yqtımaldyǵy joǵary. Iaǵnı bul qańtar oqtıǵasyna sol olıgarh toptardyń qatysy bar ma, joq pa? Bizdiń quqyq qorǵaý organ qyzmetkerlerine sony anyqtaý kerek. Óıtkeni bizdiń bolashaǵymyz úshin, táýelsizdigimizdiń turaqtylyǵyna kimder shabýyl jasady, Qazaqstannyń terıtorıaly tutastyǵyna kim óreskel qastandyq jasady degen suraqtar jaýapsyz qalmaýy kerek. Sonymen birge olar mundaı shabýylǵa qalaı bardy, qylmysty jasaýǵa kim jaǵdaı jasap berdi degen suraqqa ashyq jaýap bolýy kerek.
Qysqartyp aıtqanda, tergeý jumystary jalǵyz UQK-men shektelip qalmaýy kerek. Solarmen birikken, aýyz jalasqan, astyrtyn jumys jasaǵan toptardyń, onyń ishinde olıgarh toptardyń is-qımylyna quqyqtyq turǵydan mindetti túrde baǵa berilý qajet.
–Prezıdent bul oqıǵadan kóptegen túıtkilderdi atap aıtty... Alaıda halyqtyń kókeıinde bir suraq qalyp qoıǵandaı. Iaǵnı, bizdiń áskerı jáne qorǵanys salamyzdyń álsiz ekendigi kórinip qaldy. Siz kúshtik qurylymdardan naqty qandaı kemshilikterdi baıqadyńyz?
–Memlekettiń qaýipsizdigi, terıtorıalyq tutastyǵy, eldiń bolashaǵy úshin memlekettik organdar ǵana jaýap bere almaıdy. Oǵan halyq, bılik, memlekettik organ – osy úshtik birge jaýap beredi. Osy tusta bizdiń azamattardyń ózderine de júrip-turý mádenıetin qalyptastyrý qajet dep oılaımyn. Eń birinshi, áleýmettik jelide árbir azamattyń ózin ózi ustaý mádenıeti bolýy kerek. Iaǵnı bizdiń quqyq qorǵaý organdaryna, memlekettilikke zıan keletin qadamdarǵa barmaýǵa, ózara tózimdi, sabyrly bolýǵa árkim ózin ózi daıyndaýy kerek. Bir birimizben bet jyrtysyp, jeke basymyzǵa tımeýdi úırenýimiz kerek. Ekinshi, quqyq qorǵaýshylardyń arasyndaǵy qarapaıym polıseı, qarapaıym jaýynger – bizdiń qorǵaýshymyz, baýyrymyz, balamyz. Olar Qazaqstannyń árbir azamatynyń tynysh uıqysyn kúzetken qorǵaýshymyz ekenin umytpaǵan jón. Olarǵa syılastyqpen qarap, ar-ojdanyna tımeý, qyzmetine kedergi jasamaı qoldaý kórsmetý – árqaısymyzdyń paryzymyz bolý kerek. Sondyqtan prezıdent Q.Toqaev quqyq qorǵaý organdaryna reforma jasaý kerek degendi óte durys aıtyp otyr.
Quqyq qorǵaý organdarynda problema óte kóp. Máselen, birinshi dep aıtaıyn, quqyq qorǵaý organdaryndaǵy qyzmetkerler qazirgi zamanǵa saı áskerı tehnıkalardy ıgerý kerek. Ekinshi, olardyń áleýmettik jaǵdaılaryn qamtamasyz etý. Mine, osyndaı túıinderdi ýaqyt ótkizbeı sheshken durys. Ol úshin halyqtyń ózi quqyq qorǵaý organ qyzmetkerlerine degen senimi, qurmeti bolǵan durys. Kózqarasymyzdy ózgertpeı eshnárse bolmaıdy. Qańtar oqıǵasy bir jaǵynan bizge sony da uqtyrdy. Taǵy bir úlken dúnıe bar. Ol – ulttyq birlik. Ulttyq birlik bolmasa, alaýyz bolsaq, halyq bir birine qatygez bolsa, sóz agresıasyn tyımasa, memleket bola almaımyz. Memlekettilikke syzat túsiretin keri minezder – adamdardyń ózara túsinispeýshiligi, bir biriniń pikirine qurmetpen qaramaýy, bir birine tózbeýi. Qysqasy, yntymaq pen birlik memlekettiń qundylyǵy bolý kerek.
Suhbattasqan: Jaras Kemeljan, Alash.press
