Alash zıalylary - ult tarıhyndaǵy alǵashqy reformatorlar býyny

 

Ómirge Shoqannyń izin ala kelgen Álıhan Nurmuhameduly 1867-1868 jyldardaǵy orys ákimshiligi engizgen basqarý júıesi jaǵ­­­­daıynda er jetip, eseıdi de, reseılik refor­malyq sharalardyń túbinde qazaq elin birjola joıýmen aıaqtalatynyna kóz jet­kizip, jańa sapa jáne mazmundaǵy qa­zaq ult-azattyq qozǵalysyn bastaý isin qol­ǵa aldy. Oqyǵan bilimdi azamattary saý­saq­pen sanarlyq sol tustaǵy qazaq qoǵamy jaǵdaıynda bul óte aýyr is bolatyn. Onyń bul bastaǵan isin zamandas serigi Ahań ke­zinde: Qyraǵy, qıa jazbas suńqarym-aı! Qajymas qashyq jolǵa tulparym-aı! Úıilgen ólekseni órge súırep, Shyǵarmaq qyr basyna ińkárim-aı! – degen óleń joldary arqyly baǵamdaǵan edi. Shoqan Shyńǵysuly sıaqty, Álıhan Nur­­­muhameduly úshin de reseılik bılikke qatysty negizgi irgeli másele ókimettiń qazaq qoǵamynda júrgizgen reformalyq sharalary men basqarý júıesiniń ishki mazmuny edi.

 

Túptep kelgende, ulttyń taǵdyryn sheshetin osy eki faktor-tyn. Sondyqtan, Álıhan Bó­keı­hannyń kózqarastyq ustanymy men áreketi ózinen burynǵy qazaq oıshyldary men saıası qaıratkerleri (K.Qasymuly, I.Taı­­manuly j.b.) qyzmetiniń jańa tarıhı jaǵdaıdaǵy jalǵasy bolatyn. Osy rette Á.Bókeıhan men onyń se­­­rik­­­teriniń kózqaras ustanymyndaǵy my­na­daı erekshelikterdi bólip ataǵan jón. Shoqannyń ómiri men qyzmeti orys bıliginiń qazaq qoǵamyna tereń boılap enip kele jatqan mezgiline tus kelse, Álı­han Nurmuhamedulynyń kemeline kelgen shaǵy patshalyq basqarý júıesiniń daǵdarystyq kezeńine enýimen sıpattalady.

 

Eger Shoqannyń ǵumyry erte qıylmaǵanda qazaq qoǵamynyń jaǵdaıyna baılanysty Á.Bókeıhan jasaǵan tujyrymǵa, sózsiz, ol daǵy keletin edi. Shoqannyń zamandas jaqyn dosy G.Potanınniń Alash qozǵalysynyń bas­shylarymen pikirles qana emes, ult máse­lesinde olarmen bir ustanymda bolýy osy pikirge negiz bola alady. Sonymen, Álıhan Nurmuhameduly, ol bastaǵan býyn ustanymyndaǵy búgingi qa­­­zaq qoǵamy úshin eń basty qundylyq dep neni aıtamyz? Basqasha aıtqanda, bú­gingi qazaq Alash dep ezile eske alǵanda onyń sana­synda ne turady? Ol, árıne, alash­tyq zıalylardyń qazaq qoǵamyna baılanysty reformatorlyq ustanymy, qazaq qoǵamynda zaman suranysyna laıyq túbegeıli ózgerister júrgizý áreketi edi.

 

Iaǵnı, HH ǵasyrdyń basyndaǵy alashtyq, ult­tyq zıalylar býyny ult tarıhyndaǵy alǵashqy reformatorlar býyny bolatyn. HİH jáne HH ǵasyrlarda qazaq qoǵamyn reformalaýǵa (modernızasıa) baılanys­ty ózara qarsy kelgen eki ustanymdy kóre­miz. Biri qazaq qoǵamyna baılanys­ty Reseı bıleýshileriniń kózqarasyn bildirýshi M.M. Speranskıı men P.A. Sto­lypın usta­ny­­myndaǵy reformalar. Bul baǵyttaǵy kózdegen maqsat qazaq eli men jeriniń bar­lyq múmkindikteri men resýrstaryn óz múddesine jaratý, osy jolda qa­zaq halqyn orystandyrý arqyly ózine sińirip alý boldy.

 

Reseı reformatorlary qazaq mem­­lekettiligin túp-tamyrymen joıýdy, memleketshildik ıdeıasyn qazaq sanasynan birjola ysyryp tas­taýdy, qazaq jerin birjola orys bıliginde qaldyrýdy kózdedi. I.Stalın ókimeti tusynda bul saıasat óziniń sharyqtaý shegine jetti. Álıhan Bókeıhan bastaǵan alǵashqy ulttyq zıalylar býyny reseılik otarlaý saıa­satyna shekteý qoıý, qazaq jeriniń bú­tindigin, qazaq ultynyń biregeıligin saqtaý, osy maqsatta ulttyq memlekettilikti jańǵyrtý jolyn usynyp bilim men ǵylymǵa súıenip atalǵan múddelerge qol jetkizý úshin bel baılap, bilek túrinip kúreske shyqty.

 

Álıhan Bókeıhanǵa Alla taǵalam eki birdeı qasıetti, ıaǵnı bilim men minezdi molynan bergen tulǵa edi. Patshalyq bılik tu­synda-aq ol búkil qazaq jurty moıyn­daǵan saıası qaıratker dárejesine kóterildi. Onyń halyq arasyndaǵy bedelin baıqaǵan zamandas aǵasy Baqytjan Qarataev Oraldan jazǵan hatynda (30.İH.1910 j): «Súıikti Álıhan! ...Qazaqta aýyzbirlik joq, bet-betimen ketken, oqyǵandary bolsa óz jurtyn qadir tutqanymen, bas qosyp paı­daly is bitirýge qulyqsyz, bir-biriniń qyz­metine qyzǵanyshpen qaraıdy, ıaǵnı olar da ózara alaýyz. Qazaq arasy dúıim eldiń yqylasy men senimine ıe oqyǵan azamatqa tapshy. Tek sen ǵana, halyqtyń yqylasyna bólengen. Tek seniń ǵana el úshin qyzmet jasadym dep aıtýǵa haqyń bar», – dep jazdy.

 

Sonymen, qoǵam ómirin reformalaýǵa baı­­lanysty Álıhan Nurmuhameduly ja­saǵan tujyrymdarǵa qysqasha toqtalyp óteıik.

 

1-den, Á.Bókeıhannyń dáleldi atap kórsetkenindeı «jerdiń kóp-azdyǵyna qara­maı, jerdiń haýasyna qaraı adam balasy mal baqqan, ıa egin salǵan... Qazaq jeri mal kin­digi, munda buryn qandaı jurt júrse mal baqqan. Jeriniń ereksheligine qaraı beıimdelip, mal ósirýdi negizgi kásibine aınaldyrǵan jurt jalǵyz qazaq emes. Avstralıadaǵy aǵyl­­­shyn jurty, Shveısarıa eli de osy tıim­di mal sharýashylyǵymen aınalysyp otyr». Álekeńniń pikirinshe, mal basyn asyldandyryp, tıimdi mal sharýashylyǵyna kóshý qazaqqa da jat emes.

 

2-den, Á.Bókeıhan aldymen patshalyq bıliktiń, keıinirek keńestik bıliktiń qazaq elin eshqandaı da daıarlyqsyz tez arada oty­ryqshy turmysqa aýdarý jobasyna úzildi-kesildi qarsy shyqty. Eń aldymen, dep jazdy ol, qazaq «óz jerin qunttap ustap» onyń asty-ústi baılyǵyn óz kádesine jarata bilýdi úırenýge tıis. Olaı bolmaǵan kúnde ol jerdiń berekesi qolynan is keletin sheberdiń qanjyǵasynda ketedi. «Óz jerine ózi qyzmet qylmaı, iske jaratpaı, jer zakon arqyly meniki» degendik «atadan qalǵan kóp qazynany basqan jaman bala sıpatynda emes pe? Bul aqymaq sorly qaıda baratyny kári-jasqa maǵlum emes pe?». Álıhan Bókeıhan sol mezgilde-aq qazaq jeriniń keń jáne baı ekenin, bul jaǵ­daılardyń eldiń ıgiligine jaǵymdy áser etetinin jaqsy túsingen.

 

Sonymen birge, ol bolashaqta árbir ulttyń baılyǵy jeriniń keńdigi jáne qazba berekesiniń moldyǵymen ólshenbeıtinin, erteń-aq bilim men ozyq tehnologıaǵa ıe jurttyń alǵa shyǵatynyn anyq baıqaǵan. Ol «júıriktik – aqylda, ustalyq – jahıdshilikte» deıdi. «Mal baǵyp, malynyń artynan erip kóshken qazaq sıaqty halyq baılyq, qazyna mal kindiginde dep biledi. Qazynaǵa qýat beretin adam aqyly, adam qoly, adam jahıty ekenin bilmeıdi». Álekeńniń túsiniginde tek zaman suranysyna laıyq ózgerý jolynda turǵan halyq qana erteńine senimdi.

 

Ókinishke qaraı, qaıratkerdiń bul pi­kirine eki bılik te kóńil aýdarǵan joq. Kez kelgen teorıalyq ustanymdardyń du­rys nemese qate ekendiginiń jalǵyz ól­shemi – praktıka. Álıhan Bókeıhan men onyń serikteriniń saıası kúresiniń qazaq múddesinen alshaq emesin kóp uzamaı-aq sovettik shyndyqtyń ózi-aq kórsetip berdi. I.Stalın ornatqan dıktatýralyq rejim­niń júrgizgen reformalyq shara­larynyń nátıjesinde qazaq halqy buryn-sońdy bol­maǵan asharshylyqty basynan keshirdi, óziniń jartysyna jýyq bóliginen aıyryldy. Stalındik bılik qazaqtyń ulttyq ıntel­lıgensıasy men saıası basqarýshy tobyna, sondaı-aq din qyzmetkerlerine qarsy per­­­manentti jazalaý sharalaryn júrgizip, alǵashqy jáne kelesi býyn saıası elıtany, yq­paldy din adamdaryn áleýmettik jáne saıası kúsh retinde joıdy.

 

Qoryta aıtqanda, Reseı ımperıasy kó­leminde bólshevıkter partıasy ornatqan dıktatýralyq bılik júıesi syrttan tańylǵan sosıalısik ıdeıanyń reseılik nusqasy qazaq halqy úshin qısapsyz mol azap ákeldi. Bizdi búgin Álıhan Nurmuhameduly bas­­taǵan zıalylar býynynyń kózdegen maq­satyna nege jete almady degen saýal mazalaıdy. Bul saýalǵa jaýapty mynadaı eki jaǵdaıdan izdegen jón. Birinshiden, ashshy bolsa da tarıhı shyndyqty moıyndaýǵa týra keledi, alashtyq býyn kúres alańyna shyqqanda sońyndaǵy eli ony qoldaýǵa dármensiz edi. Uıymdyq turǵydan da, ma­­­terıaldyq turǵydan da qazaq halqy ózi­niń bas­taýshy tobyna kómek kórsetýge daıar bolmaı shyqty.

 

Ekinshiden, shama­men 2008 jyldyń basynda Birikken Ulttar Uıymy AQSH-tyń qar­sylyǵyna qaramastan jergilikti ha­­lyq­tardyń quqy týraly deklarasıa qabyldady. Quramynda rekordtyq sandaǵy jergilikti halyqtary bar Reseı bul dek­l­ara­sıaǵa daýys berýden bas tartty. Alash nege jeńilis tapty degen saýalǵa, mine, osy Reseı úkimetiniń ustanymynan jaýap alýǵa bolady. Úshinshiden, barlyq elde ult zıalylary – ulttyń belgili bir tarıhı kezeńindegi maqsat-múddesin anyqtaýshy áleýmettik kúsh. Osy turǵydan alǵanda, biz alashtyq qaı­ratkerlerdiń tájirıbesine tereńirek úńilip, ony taldaýdan ótkizýge tıistimiz. Onyń kúshti jaqtarymen birge, álsiz qyr­laryn da oı eleginen ótkizý qajettilik bolyp tabylady.

 

Sovettik tarıhnamada Á. Bókeıhan bas­taǵan alashtyq zıalylar qazaq qo­ǵamyn­­daǵy taptyq jiktelýdi moıyndamady, al shyn máninde qazaq baılary men býrjýazıasynyń múddesin jaqtady degen pikir qalyptasqan. Mundaı tujyrym, árıne, shyndyqtan múl­dem alys-tyn. Alash zıalylary, olardyń, ásirese, bastaýshy toby baılar tabynan shyq­­­qandarǵa jatpaıdy, sondaı-aq baılar ustanymynan alys turǵan tulǵalar bolatyn. Ult zıalylarynyń maqsatty qyzmetin qazaq baılary nemese qazaq býrjýazıasy qarjylandyrdy dep tujyrym jasaýǵa eshqandaı da faktilik negiz joq. «Qazaq» ga­zeti basym túrde ony jazyp alýshylardyń qarjysy arqyly jaryq kórdi.

 

Ult-azattyq qozǵalysty qarjylandyrý isin qolǵa alǵan qazaq býrjýazıasy bolǵan emes. Ondaı taptyń qalyptasýyna negiz bolatyndaı qazaq qoǵamynda ekonomıkalyq alǵysharttar da qalyptasa qoıǵan joq-tyn. Osy arada mynadaı jaǵdaıǵa da kóńil aýdarǵan jón. Azattyq qozǵalys basshy­larynyń qyzmeti qazaq qoǵamy tarapynan, onyń aýqatty bóligi tarapynan tolyq túsinistik tapty degen tujyrymǵa kelsek, tym asyra aıtqandyq bolar edi. HH ǵasyr­dyń alǵashqy shıregindegi qazaq qoǵamy bir aýyzdan ortaq múdde tóńiregine uıysyp, sheshýshi sátte judyryqtaı jumylyp qaırat-jiger kórsete alatyndaı deńgeıde emes-tin. Az ǵana ult zıalylarynyń qyzmetin de kóre almaı, kúndegender de jetip artylatyn.

 

Sol sıaqty, sovettik tarıhnamanyń azamat soǵysy jyldary alashtyq zıalylar, Alashorda reseılik kadetter partıasymen, nemese aq gvardıashylarmen, nemese atty kazaktarymen odaqtasyp ketti, sol arqyly óziniń bıleýshi taptar ustanymyna jaqyndyǵyn kórsetti degen tujyrymy da eshqandaı negizi joq baılam bolatyn. Alash zıalylarynyń kózdegeni kimmen bolsa da odaqqa kelip, túpki maqsaty – ulttyń erkin damý múmkindigine qol jetkizý boldy. 20-30-shy jyldardaǵy sot prosesteriniń barysynda alashordalyqtar osy qazaq qoǵamyndaǵy taptyq jiktelýge baılanysty da óz pikirlerin ashyq bildirgen.

 

Máselen, E.Omarov 1927 jyly 20 qazanda tergeý kezin­de bergen jaýabynda «Alashorda, onyń qatarynda men de barmyn, qazaq halqynyń taptyq jiktelýine qarsy boldy. Qazaq halqynyń basym bóligi baılardyń tolyq yqpalynda, soǵan baılanysty onyń baılarmen kúreske shyǵýy múmkin emes dep sanady. Kedeı baıdyń yqpalynda, baıdyń qanaýynda dep dáleldeý múmkin emes. Ke­deı óz baıyn jarylqaýshysy sanady.

 

Alash­ordaǵa qazaq halqyn kedeı jáne baı dep bólý tıimdi de emes-tin, óıtkeni kedeıler qo­ǵamnyń basym bóligi bolǵandyqtan olar­dy ózine qarsy qoıyp alýy múmkin edi. Alashorda bolsa aldyna jalpy qazaq ultyn azat etý mindetin qoıdy». Qoryta aıtqanda, Sovet ókimeti men Alashorda arasyndaǵy bitispes qaıshylyq osy taptyq jiktelý máselesinde ashyq ta anyq kórinis tapty, Sovet úkimetine ásirese, bastapqy kezeńde qazaq sıaqty ha­lyqty taptyq negizde jikteý, bólip-jarý ımperıanyń tutastyǵyn saqtaýdyń basty quraldarynyń birine aınaldy.

 

Óz retinde Alashorda ulttyq jáne memlekettik erkindikke ulttyń saıası tutastyǵy men birligi arqyly ǵana jetýge bolady, al azattyq úshin kúres kezeńinde ultqa taptyq negizde jiktelý ózin-ózi jeńilis jolyna shyǵarýmen teń degen ustanymda boldy. Sovettik tarıhnamanyń aldynda bir-aq mindet turdy. Ol sovettik bıliktiń ǵana zań­dy, ári jergilikti halyq úshin tıimdi bılik júıesi ekendigin jan-jaqty negizdeý boldy. Al sovettik jáne basqa ózderin búkilreseılik bılik oryndary retinde jarıa etken qurylymdardyń qazaq qoǵamyna baılanysty quqyqtyq negiziniń álsizdigine nazar aýdarylmady.

 

Shyn máninde bul qurylymdar qalyptasý ádisteri men saıası-quqyqtyq negizi turǵysynan syrttan, ımperıalyq óktemdik arqyly belgilegen bas­qarý organdary bolatyn. Olardyń quqyqtyq ókildigin anyqtaý jáne belgileý isine jergilikti halyqtyń eshqandaı qatysy bolǵan emes. Revolúsıalyq ózgerister jaǵdaıynda qazaq qoǵamy úshin Ýaqytsha ókimet pen Sovet ókimetinen basqa jaqyn turǵan jáne túsinikti bılik orny, árıne, Alashorda úkimeti bolatyn. Sondaı-aq, Alashorda úki­meti qalaı bolǵanda da ult tarıhynyń kúrdeli kezeńinde qazaq jeriniń barlyq óńi­ri­nen 80-nen astam arnaıy shaqyrylǵan ult ókilderi tarapynan jabyq saılaý arqyly saılanǵan, ıaǵnı qazaq qoǵamy úshin legıtımdi bılik edi. Kezinde keńestik tarıhnama 1917 jyly 5-13 jeltoqsan kúnderi Orynbor qalasynda bolyp ótken jalpyqazaq sezin «qoǵamnyń joǵarǵy baı feodaldarynyń jáne halyq múddesine qarsy «Alash» partıasynyń ókilderi» jıyny retinde atap, al sıeziń Alash avtonomıasy men Alashorda úkimetin qurý týraly sheshimin eshqandaı negizsiz, kontrrevolúsıalyq áreket esebinde baǵa­lady. Mundaı tujyrym, árıne, tarıhı aqı­qatty burmalaýshylyqtardyń biri-tin. Osy rette jeltoqsandaǵy jalpyqazaq sezi­ne qatynasqan ókilderge baılanysty mynadaı jaǵdaıǵa kóńil aýdarǵan paryz dep bilemiz.

 

Búkil Reseı ımperıasyn sharlaǵan bere­kesizdik jaǵdaıynda Á.Bókeıhan bastaǵan toptyń bul sıezi uıymdastyrý áreketi zor jaýapkershilikti óz moıyndaryna alǵan naǵyz otanshyldyq ustanymnyń úlgisi edi. Aǵa urpaqtyń bul qyzmetin keıingi býyndar osy turǵydan qabyldaǵany jón. Quramynda Á.Bókeıhan, A.Baı­tursynuly, M.Dýlatuly, Saǵyndyq Dosjanuly jáne Eldes Omaruly bar top «Qazaq» gazeti arqyly qazaq jáne qyrǵyz halyqtaryna arnaıy úndeý joldap, elde qalyptasqan saıası jaǵdaıdy talqylaý maqsatynda ótkizilmek jalpyqazaq sezine el ishindegi osy máselege yqylasty tulǵalarǵa shaqyrý joldady. Arnaıy shaqyrý el ishindegi bedeldi jáne belgili degen adamdarǵa jiberildi, sondaı-aq oǵan qatynasýǵa yntaly kisilerge de eshqandaı shekteý qoıylǵan joq.

 

Meniń túsinigimde, búgin Álıhan Nur­muhamed­uly maqtaýǵa, madaqtaýǵa muqtaj emes. Álekeń kóziniń tirisinde-aq elinen maqtaý, madaq estigen. Ulttyń sanaýly jaq­sylary men úlkenderi onyń sózine qulaq asqan, jastary senip, sońyna ergen. Olar, árıne, kóp emes-tin, degenmen bar-tyn. Barlyq ulylardyń rýhyndaı, Álekeńniń rýhy biz úshin oıaý, onyń oıyn bir-aq nárse mazalaıdy, ol – qazaq atalatyn eliniń búgini men erteńi, bolashaǵy. Álekeńniń ómirlik dosy, ári senimdi inisi Ahań, Ahmet Baıtursynulynyń sózi bar: «Jol uzaq, ǵumyr qysqa, osy az ǵumyrda elge qyzmet jasaıyq» – degen. Bul oıdy Ále­keń de, onyń ustanymyn qabyldap sońyna ergen ult azamattary men jastary da óz uranyna aınaldyrdy. Memlekettik táýelsizdik elimizge jańa múmkindikter ala keldi. Qoǵam ózgerý jáne damý jolyna tústi. Alash qaıratkerleriniń murasymen emin-erkin tanysý múmkindigine ıe bolǵan halyqtyń onda qazaq ómirinen týyndaǵan jáne onyń túpkilikti suranys­taryna jaýap bere alatyn ıdeıa jáne usta­nymdar bar ekendigine kózi jetti. Qoryta aıtqanda, bizdiń qoǵam búgin Álekeń bastaǵan Alash ıdeıasynyń qaıta jańǵyrý kezeńin basynan keshirýde. Al onyń jemisti bolatynyna negiz jetkilikti.