ءتىل قۇرال
قازاق ءتىلىنىڭ ءسارفى
(شىعارۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ)
جاڭادا عانا احمەت بايتۇرسىنوۆ شىعارعان قازاق ءتىلىنىڭ ءسارفى «ءتىل قۇرالى» باسىلىپ شىقتى.
«ءتىل قۇرال» تۋرالى جازۋدان بۇرىن اۋەلى قازاق ءتىلى جايىنان ءبىراز ءسوز ايتىپ ءوتۋدى ءتيىس كورەمىز. قازاق ءتىلى جايىنان گازەتامىزدا بۇرىن دا سان جازىلىپ ەدى. قازاق ءتىلى باي، تازا، ىرگەلى جۇرت ءتىلى دەپ ءبارىمىز دە ايتامىز. مۇنى ىڭكار قىلاتىنىمىز جوق. ءبىراق قۇر باي، تازا دەۋمەن عانا ءتىلىمىز وزدىگىنەن ساقتالىپ، ادەبيەتىمىز ءوربىپ كەتە الار ما؟ قاي جۇرتتىڭ ءتىلى بولسا دا ءتۇۋ باسىندا بىزدىكى سەكىلدى تازا دا، باي دا بولعان. ءبىراق ولار كورشى جۇرتتاردىڭ ءسوزى قوسىلا-قوسىلا، جۇرە بۇزىلعان. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى بۇرىن ىلعالسىز تازا بولسا دا، بۇل كەزدە باسقا جۇرتتارمەن ارالاسا باستادىق، باسقا جۇرتتاردىڭ وقۋىن وقىدىق. بۇل كۇندە شاھار سايىن نوعاي مەدرەسەلەرىندە قانشا قازاق بالاسى وقيدى، ءبىر جاعى بۇحار، ءبىر جاعى مەككە-مەدينە، ستامبۇلدا وقىپ قايتقاندارىمىز دا بار. سولاردىڭ ءبارى ەلگە نوعايشىلاپ، سارتشىلداپ قايتىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ سويلەگەن سوزىندە،جازعان حاتىندا شەت جۇرتتاردىڭ ءتىلى اڭقىپ تۇر. بۇلار ەلگە كەلىپ جاس بالالاردى وقىتادى. ءسويتىپ، شەت تىلدەر ەلدەگى جاس بالالارعا جۇعادى. جاس بالالار كەلەشەكتەگى ءبىر بۋىن حالىق. وزىمىزدە جەرگىلىكتى وقىتۋشى جوقتىقتان، قازاق بالالارىن وقىتىپ جۇرگەن نوعاي مولدالار از با؟ ءبىراۋىز ارابشا بىلمەيتىندەردىڭ كوبى وسى كۇنگە شەيىن حاتىنىڭ باسىنا «ھۋ اللاھ ءال ءباري، ءالحات ساف ءال عالاڭداردى...» ءتىزىپ قويماي ما؟ بۇرىنعى قازاق اراسىنا تاراپ جۇرگەن قيسسا-حيكايالاردىڭ ءبارى نوعايشا، ارابشا،ارالاس تىلمەن جازىلعان. ورىسشا وقىعاندارىمىزدىڭ كوبى ەكى ءسوزدىڭ بىرىنە ورىسشا قاتىناستىرۋدى ۇيرەنىس قىلىپ العان. وسىدان توپشىلاۋعا بولادى، تازا دەگەن قازاق ءتىلى دە، كۇن بۇرىن ساقتالۋىنا قام قىلماساق،بىرتە-بىرتە بۇزىلىپ كەتەتىنى. قازاق ءتىلىنىڭ مۇنداي جولمەن بۇزىلىپ كەتۋىن كوبىمىز سەزبەي دە قالامىز.
ولاي بولسا سۇرالىق، قازاق ءتىلىنىڭ تازا ساقتالۋىنا بىزدە قام قىلعان كىسى بار ما؟ بولسا، ول كىم؟
مەن ءوزىم مەدرەسەدە وقىماسام دا، 1904 جىلدان باستاپ نوعاي ادەبيەتىن ۇيرەنۋگە اۋەستەندىم. سول جىلدان باستاپ «ءتارجىمان» گازەتاسىن، ونان كەيىن شىعا باستاعان وزگە نوعاي گازەتالارىن ءھام كىتاپتارىن الىپ وقيتىن بولدىم. لۇعاتتان قاراپ، كىسىدەن سۇراپ، نوعاي ءتىلى، نوعاي ادەبيەتىمەن تانىستىم، بۇلار ماعان ءسىڭدى. بالا كۇنىمدە وقي-وقي، قىزىعى باسىلعان ەسكى قيسسالاردان باسقا قازاقتا ءدامدى، ماعىنالى كىتاپ بولماعان سوڭ، ورىسشانى بىلاي قويعاندا، مەن الگى ۇيرەنگەن نوعاي ادەبيەتىنەن ادەت الا باستادىم: نوعاي گازەتى، كىتاپتارىندا كوپ ۇشىرايتىن اراب، پارسىنى شىن ادەبي ءتىل وسى ەكەن دەپ اڭعاردىم. 1908 جىلى «و.ق.تى» جازىپ جۇرگەنىمدە الگى «ادەبي تىلدەردى» نەعۇرلىم كوبىرەك كىرگىزۋ جاعىن ەسكەرۋسىز قالدىرمادىم. سول جىلداردا «اباي كىتابى» ءھام «قىرىق مىسال» شىقتى. «قىرىق مىسالدى» كورگەنىمدە وزىمنەن-وزىم ۇيالدىم. ءوزىمنىڭ ءھام ءوزىم سەكىلدىلەردىڭ اداسىپ جۇرگەنىن سوندا بايقادىم دا.
ەكى جىل مۇنان بۇرىن «قازاق» گازەتاسى شىعا باستادى. شىن قازاقشا جازىلىپ، ءتىل ماسەلەسىن قولىنا الا تۋعان وسى «قازاق» ەكەنىن ەشكىم بەكەر دەي الماس. بۇل نەدەن؟ ارينە، شىعارۋشىدان دەيمىز. ءتورت جىلدان بەرى شىعىپ تۇرعان «ايقاپ»، شىعىپ تۇراقتانعان «قازاقستان» بۇل جاعىن جەتە ەسكەرگەن جوق. كىم قالاي جازىپ جىبەرسە، سول كۇيىندە باسا بەرگەنگە ۇقسايدى. مۇنى دا بەكەر دەۋشىلەر كوپ بولماس.
قازاق ءتىلىن قولىنا قالام ۇستاعاننان بەرى شىلعي قازاقشا جازا باستاعان بايتۇرسىنوۆ قازاق ەملەسىن شىعاردى، وقۋ قۇرالدارىن جازدى. وسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ورتا ەسەپپەن 250 مىڭ دانا «قازاق» ءنومىرى تارادى. جاڭا ەملەمەن 15-تەي كىتاپ شىقتى. بۇلار 45 مىڭ داناداي بار. وسىنىڭ ءبارى قازاق اراسىنا تاراپ جاتىر. بۇل ەملەنى توسىرقاپ، تۇسىنبەيمىز، وقي المادىق دەگەن ەشكىمدى ەستىگەنىمىز جوق. «قازاق» ەملەسىن مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە، ورىس شكولدارىنداعى شاكىرتتەر، ۋچيتەلدەر، مۇعالىمدەر جابىلا قابىل ەتكەندىگى بىلتىرعى «قازاق» نومىرلەرىنىڭ كوبىنەن كوپىنەدى. بۇل ەكى جىلدىق قانا قىزمەت، ينشاللاھ. مۇنان كەيىن ارتپاسا، كەمىمەس دەگەن ءۇمىت زور.
ءھار ءىستىڭ باعىتى وڭ بولسا عانا ەرۋشىسىن اداستىرمايدى. ءوزى قايدا بارا جاتقانىن بىلمەگەن ادامنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋشىلار قايدان جول تابادى. جاقسىنى – جاقسى، جاماندى – جامان دەۋ، بىرەۋدى اسىرىپ ماقتاعان ءيا كەمسىتىپ جامانداعان بولمايدى. ولاي بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ ءھام جازۋىنىڭ تازا ساقتالىپ، ءبىر بەلگىلى جولعا تۇسۋىنە ءبىرىنشى قام قىلىپ، قىزمەت سىڭىرگەن، بۇل جولدا باسشىلىق ەتكەن كىم دەگەن سۇراۋعا مەنىڭ جاۋابىم وسى جازعاندارىمنان كورىنسە كەرەك. ەندى ءتۇزۋ جولعا ءبىر تۇسكەن سوڭ وقىعاندارىمىزدىڭ ءارقايسىسى تازا قازاقشا سويلەۋگە، قازاقشا جازۋعا تىرىسا باستادى. مۇنىڭ بەلگىسى ءقازىر كوپ.
ءتىل ماسەلەسىن ءبىرىنشى دارەجەگە قويعان «قازاق» گازەتاسىن ءوزىمىز تۇگىل، نوعاي باۋىرلارىمىزدىڭ گازەتالارى دا بايقاي باستادى. مىسالى، جاڭا ارادا «ءتارجىمان» گازەتاسى (ءنومىر 260) «قايدا بارا جاتىرمىز؟» دەگەن ءبىر ماقالاسىندا: «قازىرگى روسسيادا شىعىپ تۇرعان ۇلت گازەتالارىمىز، جۋرنالدارىمىزدىڭ ءبىرلى-جارىمىن قوسپاعاندا، كوبىنىڭ قولدانىپ تۇرعان تىلدەرى تاتارشا ما،تۇرىكشە مە، ورىسشا ما، تاتار ەسپەرانتوسى ما، نە ەكەنىن ءبىلۋ قيىن. تاتار-تۇرىك ءتىلىنىڭ قاعيداسىنا بويسۇنباۋىنىڭ ۇستىنە، تۇرىكشە، تاتارشا ايتۋعا بولاتىن سوزدەردىڭ ءوزىن ورىسشامەن ايداپ كەتەدى. بۇل قايعىرارلىق حال...» دەپ نوعاي گازەتالارىنىڭ ءھارقايسىسىنان مىسال كەلتىرەدى.
بۇل تۋرالى «قۇياش» گازەتاسى (590 ءنومىر) ءبىر ماقالا جازىپ، «ءتارجىماننىڭ» بۇل ماقالاسى ءبىزدىڭ ءبىر جامان جارامىزدىڭ اۋزى اشتى، ءتىل تۋرالى كەشىرىلمەس زور ايىبىمىزدى كورسەتتى» دەپ ءوز تۇسىنان مىنانى جازادى. «ەگەر ورىسقا قاراعان تۇرىك رۋلارى تىلدەرىن ورىسشامەن تولتىرسا، بولگاريا، سەربياداعىلارىمىز بولگار-سەرب تىلدەرىمەن،قىتايداعىلارىمىز قىتايشامەن، گەرمانيا، انگليا، فرانسياداعىلارىمىز نەمىس، اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىمەن قاتىسىپ، بىتسە، تۇبىندە بۇل تۇرىك تىلىنەن نە شىقپاقشى!.. «بورىشىن جاسىرعان تولەر، اۋرۋىن جاسىرعان ولەر» دەگەن ماقالدى كەلتىرىپ، بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ پىكىرىن ايتا كەلىپ، «قۇياش»: «گازەتالارىمىزدىڭ كوبى تازا تۇرىكشە جازامىز دەپ اۋزى ايتسا دا، مۇنى ىستەمەي ءجۇر، ءتىل تۋرالى ايتقانىن ورنىنا كەلتىرۋگە جيھاد قىلىپ تۇرعان «ءتارجىمان» مەن «قازاق» گازەتاسى» - دەيدى.
ەندى «ءتىل قۇرالىنا» قايتالىق. ورىسشا گرامماتيكانى، ارابشا ناھۆ ءسارفتى جاقسى بىلەتىن قازاق بالاسى جەتە اڭعارىپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ، بىر-ەكى رەت وقىپ شىقسا، بۇل كىتاپتىڭ قۇنىن بىلەر: ءۇستىن قاراپ، ساۋلاتىپ وتە شىقسا، شىتىرمان توعايدا اداسقانداي، اسىلىنا تۇسىنە الماس دەپ شامالايمىن.
«ءتىل قۇرالدىڭ» ارتىقشىلىعى: جالپى قاعيدالارعا سۇيەنىپ،بەلگىلى تارتىپپەن ءتىزىلىپ، شىلعي قازاق تىلىمەن جازىلعان. ورىسشا، ارابشا ءناھۆ ءسارفتى جاقسى بىلەتىندەر تەز تۇسىنەدى دەيتىنىمىز - مۇندا سارفتە كەزدەسەتىن ءار نارسە قازاقشا اتالىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى ساقتالىپ، تۋرا ماعىناسى وزگەرىلمەي، ءوز اتىمەن اتالعان. ءسوز تابا الماي قينالىپ،ماعىناسى ءدوپ كەلمەيتىن ەش نارسە الىنباعان. مۇندا قولدانىلعان سوزدەر العاشقى كەزدە ءبىراز جات كورىنۋى مۇمكىن كورىنەر: ءاربىر جاڭا نارسە باسىندا سولاي بولۋى بەلگىلى. ءبىراق تۇسىنە، جاتتىعا، قۇلاق ءۇيىر بولا كەلە، جاتتىعى بولماسا كەرەك.
قازاق ءتىلىن ساقتايمىز، بالالارىمىزدى قازاقشا شىققان كىتاپتارمەن ۇقتىرامىز ءھام ادەبيەتىمىز شىن قازاقشا بولسىن دەگەن، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى «ءتىل قۇرالى» (ءناھۆ سارف) ەكەنىن ۇمىتپاسقا كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ وقۋ قۇرالدارىمىزدىڭ ەڭ قيىن، ەڭ كەرەكتى مۇشەسى ەدى. مىنە، بۇل دا كوڭىلدەگىدەي بولىپ شىقتى.
«ءتىل قۇرالدى» قولدانىپ ىسكە اسىراتىن كوبىنەسە مۇعالىمدەر. ولاردىڭ كوبى مۇنى وزدەرى شالا تۇسىنسە، ءيا بالالاردى ۇيرەتۋگە شورقاقتىق قىلۋى عاجاپ ەمەس، ءبىراق بۇعان شىعارۋشى ايىپتى ەمەس: وقىتۋ جولىندا قازاقتان ءجون-جوسىق كورگەن مۇعالىمدەرىمىزدىڭ كەمدىگىنەن. بۇل – ەكىنشى ماسەلە.
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى
دەرەككوز: ساق ق. الاش كوسەمسوزى: ءتىل ماسەلەسى.– الماتى، 2014
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
