قازاق پايداسىنداعى جەرلەردى الادى، قىستاۋلارىنان كوشىرىلەدى، قاي جونمەن الىپ، قاي ورىنعا كوشىرەدى – ونى قازاق بىلمەيدى. جوعارعى حاكىمدەردىڭ قازاق جەرى تۋراسىندا شىعارعان نيزام، بۇيرىقتارى بولسا دا، ول بۇيرىقتاردى مۇنداعىلاردىڭ قايسىلارى ورنىنا كەلتىرىپ، قايسىلارى ورنىنا كەلتىرمەيدى. «قازاق جول رەتىن بىلمەيدى»، – دەيدى دە، بىرەۋلەرى جولمەنەن ىستەمەي، جوسىپ، بەتىمەن كەتەدى. «مىناۋىڭ جولسىز عوي»، – دەپ، قازاق داۋلاسا المايدى. بىلمەيتۇعىن قازاققا ءبارى جولدى بولىپ كورىنەدى. سونداي جولسىز ىستەردەن ورىنسىز ءجابىر كورىپ، اۋرە بولىپ جۇرگەن قازاقتار كوپ.
قىستاۋ سالعان جەرىنەن ايرىلىپ، قىستايتۇعىن جاڭا جەردى وبششەستۆا بەرمەي، جەر الىپ بەرىپ ورنالاستىرۋعا مىندەتتى مەكەمەلەر وعان قابىرعاسى قايىسىپ قايعىرماي، ەكى جىل، ءۇش جىل، ءتورت جىل پىشەن شابا الماي، ەگىن سالا الماي، وتىرارعا ورىن تاپپاي ساندالىپ جۇرگەن قازاقتاردى كوز كورىپ تۇر. قازاق جەرىن الۋ تۋراسىندا شىققان نيزام، بۇيرىقتاردى قازاق بىلسە، وسىنداي ءجابىر كورۋشىلەر ازايار ەدى دەيمىن. جول بويىنشا: قازاقتى قىستاۋىنان كوشىرمەي تۇرىپ، جاڭا جەردەن ورىن سايلاپ بەرۋگە مىندەت، قازاق كوشكەندە دايارلاپ، شىعارىپ، بەلگىلەپ بەرگەن جەرگە كوشپەك. جاڭا جەر بەرگەنشە ورنىنان قوزعالماسقا. بۇل جولدى بىلمەي، «مۇجىق قۋىپ شىعاردى، پالەن قۋىپ شىعاردى، وتىرا المادىق» دەيدى. مۇجىق بولسىن، باسقا بولسىن، نيزامنان كۇشتى ەمەس. جولدى ىسكە كونۋگە، جولسىزعا كونبەگەننەن ەشكىم ايىپتى بولمايدى. «ۇي-مۇلكىمىزدى كوشىرگەندە دۇرىستىقپەنەن كەسپەدى، ارزان باعالادى» دەپ جۇرگەن قازاقتاردى دا كورەمىز. وسىلاردىڭ بارلىعى دا قازاقتىڭ جول بىلمەگەن ناشارلىعىنىڭ كەساپاتى.
جالپاق جۇرتتىڭ ءبارى بولماسا دا، جالعىز-جارىم ازى دا بولسا، پايدالانار دەگەن نيەتپەن قازاقتىڭ جەرىن الۋ تۋراسىنداعى شىققان نيزام، بۇيرىقتاردى قازاقشاعا اۋدارىپ، بىرتە-بىرتە جۇرتتىڭ قۇلاعىنا تيگىزبەك ويىم بار.
اۋعان مۇجىقتاردى قوندىرۋ ءۇشىن ءھام مەملەكەتتىڭ باسقا كەرەگىنە قاجەت ورىندار الار ءۇشىن اقمولا، سەمەي، تورعاي ءھام ورال وبلىستارىنداعى جەرلەردىڭ شاماسىن بىلمەككە.
جاسالىپ، 1909-شى جىل، 9-شى يۋندە مينيسترلەر سوۆەتى ۇناتىپ شىعارعان ينسترۋكسيا، ياعني ناسيحات بۇيرىعى:
1-پۋنكت: قازاق پايداسىنداعى جەردىڭ ارتىقتارىن مۇجىقتارعا پاتشالىق كەرەگىنە شىعارۋ جولى توبىلسك، تومسك، ەنەسەيسك ءھام يركۋتسك گۋبەرنالاردى جەر كەسۋگە شىعارعان نيزامنىڭ 5 24، 127، 129، 130، 134، 154ء-شى ستاتيالارىنىڭ جونىمەن ءبولىپ، وسى ناسيحات بۇيرىقتىڭ 2ء-شى پۋنكتىنەن باستاپ، 19-شى پۋنكتىنە شەيىن ايتىلعان جولداردان تىسقارى كەتپەسكە.
2-پۋنكت: قازاق پايدالانىپ وتىرعان جەردىڭ مەملەكەت بيلىگى جەر شىعارعاندا، قازاقتاردىڭ قازىرگى كۇن كورىس حالىنا قاراي، شارۋاسىنا جەتەرلىك جەر قالدىرۋعا. قازاققا قالعاندا جەتەتۇعىن شاماسىن، وزدەرىنىڭ جەرلەس وتىرعان ىڭعايىنا قاراپ، تاپ-تابىنا بولەك مولشەرلەۋگە.
3-پۋنكت: قازاققا جەتەرلىك جەر دەپ شامالاعاندا ولشەۋىش بولاتۇعىن سول جەردەگى قازاقتىڭ ءتاۋىر اۋقاتتى دەگەن ءۇيىنىڭ شارۋاسىنا جەتەرلىك جەر. بۇلاي ەتكەندە، جەردىڭ قاي شارۋاعا جارامدى ءھام قازاقتىڭ قاي شارۋاسى قاي قالىپتى، ياعني وتىرىقشى بولىپ، مال باعۋدان ناعىز ەگىنشى بولۋعا تۇرمىسى قانشا جاقىن يا الىس. قىستاۋلىق، جايلاۋلىق جەرلەرىن قازاققا بولەك قالدىرۋ كەرەك ورىندارىندا: قىستاۋلىعىن ءوز الدىنا، جايلاۋلىعىن ءوز الدىنا مولشەرلەپ قالدىرۋعا، جايلاۋدا از، كوپ وتىرۋىنا قاراي.
4-پۋنكت: قازاقتارعا قالاتۇعىن جەردىڭ شاماسىن انىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن جەر ءمينيسترىنىڭ امىرىمەنەن ءار ءتۇرلى جۇمىستار بولادى: جەردىڭ ءتۇرىن، تۇگىن، ەلىنىڭ ىڭعايىن، جىگىن، جانىن، مالىن، شارۋا قالىبىن بىلۋگە. مۇنىمەنەن كورىنەدى: ا) قارالمىش جەردى شارۋاسى بار قانشا ءۇي پايدالانىپ وتىر، اراسىنداعى قوناقتاردىباسقاكورسەتكەندە؛ ب) قانشاەركەكجانىبار؛ ۆ) باعىلاتۇعىن قانشا مالى بار؛ گ) جىرتاتۇعىن جەرى قانشا، شاباتۇعىن جەرى قانشا؛ د) مال، ەگىن، پىشەن ەلدىڭ اۋقاتىنا قاراي ءبولىپ تاراتقاندا قانشادان كەلەدى؛ ج) قانداي شارۋاعا، قانشا جەر قولايلى ەكەندىگى؛ ز) سۋدىڭ دايار، دايار ەمەسى؛ ك) ءبىر باس مالدى اسىراۋعا قانشا جايىلىم، قانشا شابىن جەر قاجەت ءھام ورتا اۋقاتتى شارۋاشىلىقپەن كۇن كورۋگە قانشا مال جەتكىلىكتى.
5-پۋنكت: قاراستىرىپ، سۇراستىرىپ، ەسەپتەپ بىلگەننەن كەيىن، جەردى قاي شارۋاعا جارامدى تۇرىنە قاراپ ءتىلىم-تىلىم بولەدى ءھام ءار تىلىمگە ءوز الدىنا نورما، ياعني پلان دەسياتينا جەر شارۋا باسىنا يا جان باسىنا دەپ، مولشەر ىستەيدى. جاسالعان نورمانى گەنەرال-گۋبەرناتورعا قاراعان وبلىستاردا گەنەرال-گۋبەرناتور، ول جوق وبلىستاردا وبلاستنوي پراۆلەنيەلەر جەر ءمينيسترىنىڭ باس مەكەمەسىنە تاپسىرادى. ءوز ويلارىن قوسا ايتىپ، ونى جەر ءمينيسترىنىڭ مەكەمەسى مينيسترلەردىڭ سوۆەتىنە كىرگىزەدى، بەكىتۋ ءۇشىن.
6-پۋنكت: قازاققا مولشەرلەپ قالدىراتۇعىن جەردىڭ ەسەبىنە قولايسىزجەرلەر كىرمەيدى. مىسالى: سۋلار، قۇمدار، اششىكولدەر، كەرۋەن جۇرەتىن، مال ايدالاتۇعىن جولدار؛ بۇل جولداردىڭ ەنى جايلاۋلىق جەردە شاقىرىم جارىمنان اسپايدى، قىستاۋلىق جەردە ءيا قازىناعا الىنعان جەرلەردە ءجۇز ساجىننان اسپاسقا
7-پۋنكت: جەر ىڭعايىمەنەن بولگەن جەرلەس اۋىلداردىڭ شارۋاسىنا جەتكىلىكتى دەپ قالدىرعان جەر جەتكىلىكسىز بولسا، ارالارىندا مالدارى كوپ باي بولعاننان ءھام ەگەتۇعىن ەگىنى، شاباتۇعىن پىشەنى كوپتىكتەن، ول اۋىلدارعا مۇقتاجدىعىنا قاراي شامالاپ، 5ء-شى پۋنكت بويىنشا قالدىرعان سىباعالى جەردىڭ ۇستىنە قوسىمشا ارتىق جەر قالدىرۋعا بولادى. مۇنداي ارتىق جەردى قالدىرار-قالدىرماس بيلىگى مينيسترلەردىڭ سوۆەتىندە.
8-پۋنكت: قازاققا جەتكىلىكتى جەر قالدىرعاندا (5ء-شى پۋنكتتاعى ايتىلعان)، كوپ ورتاسىنداعى جايلاۋ جەردى ءيا قىستاۋ قاسىنداعى جايىلىم جەردى، سول اراداعى جەر كىندىك ەلدەن باسقا، كوشپە، كەلىمسەك ەلدەردە پايدالانىپ جۇرگەن بولسا، سول جەردەگى شارۋاعا قالىپ ەتىلمەس مولشەرمەنەن كوشپەلىلەرگە دە جەر قالدىرۋ كەرەك. ولاردىڭ وتىراتۇعىن ۋاقىتىنا قاراپ ءھام سوڭعى جىلداردا كوشىپ كەلىپ جۇرگەن ۇيلەردىڭ سانىنا قاراپ.
9-پۋنكت: قازاقتان ارتىلعان جەردى پاتشالىق كەرەگىنە العاندا، بۇل الاتۇعىن جەرلەر قازاقپەنەن ارالاس بولىپ، ارالارىن ءۇزىپ، قاتىناستىرماستاي بولماسىن.
10-پۋنكت: پاتشالىق الاتىن جەر مەن قازاق پايداسىنا قالاتۇعىن جەرلەردىڭ جىگىن اشقاندا، 11ء-شى پۋنكتتە ايتىلعان ورىنداردا بولماسا، ءسوزسىز قازاقتىڭ وزىندە قالۋعا ءتيىستى نارسەلەر: ا) قازاقتاردىڭ ورنىعىپ، قورا-قوپسى، ءۇي سالىپ، قىستاۋ ەتكەن ورنىنداعى جەر؛ ب) قازاقتاردىڭ ءوز كۇشىمەنەن قازىلعان ارىقتارى، ىستەلگەن بوگەتتەرى (بايلانعان توعاندارى)؛ ۆ) جەمىس اعاشى ەگىلگەن جەرلەرى؛ ە) ەگىندىك، پىشەندىك جەرلەر، ەگىنگە ءيا پىشەنگە قولدان سۋارعاندىقتان جاراپ تۇرعان جەر ءيا قولدان سۋارسا جاراعانداي جەرلەر، قازاق پايداسىنا سول جەردەگى مۇجىققا انتە مولشەرمەنەن قالىنادى، بۇل رەتتە قازاقتىڭ جالعا بەرمەي، ءوز ەڭبەگى سىڭگەن جەرلەردىڭ ءبارى دە ىقتيمالىنشا قازاققا قالاتۇعىن جەر ەسەبىنە كىرۋگە كەرەك؛ د) ادام قويىلىپ كەلە جاتقان زيراتتار، حالىق قادىرلەيتىن مولالار، نيزام جولىمەن سالىنعان مەشىتتەر، تانبيە: شارۋا كەرەگىنە يا وزدەرى تۇرۋعا قازاقتىڭ ۋاقىتشا سالعان قورا-قوپسى، ۇيلەرى تۇرعان جەرلەردى الۋعا بۇل ۋاقىتشا سالعان نارسە توقتاۋ بولمايدى.
11-پۋنكت: مۇجىق پوسەلكالارى سۋسىز يا سۋعا مۇقتاج بولعان جەرلەردە، ياكي مۇجىق جەرلەرىمەن قازاق جەرلەرى ارالاس، اتتامالى (چەرەز پولست) بولاتۇعىن ورىنداردا، جوعارىدا 10-شى انتە ا، ب، ۆ حارىپتەرىنىڭ تۇسىندا ايتىلعان جەرلەردىڭ ءبارى دە قازاق پايداسىنان الىنادى. ءبىراق ونداي جەردى العاندا، سول بولىستاعى جەردەن، بولماسا وزگە بولىستاعى جەردەن جەرى الىناتۇعىن قازاقتارعا، ءوز جەرىندە ەگىندىك، پىشەندىك جەر الىپ بەرگەننەن كەيىن ءھام ا، ب، ۆ حارىپتەرىنىڭ تۇسىندا ايتىلعان ەڭبەگىمەنەن ىستەلگەن نارسەلەرىنىڭ باعاسىن تولەگەننەن كەيىن الۋ ءتيىس.
12-پۋنكت: قازاقتىڭ ەگىن ەككەن يا ەگىن ەگەيىن دەپ دايارلاعان جەرى پاتشالىققا الىناتۇعىن بولسا، ول جەرلەر ەگىنىن جەپ العانشا بۇرىنعى يەسىنىڭ قولىندا بولا تۇرادى.
13-پۋنكت: جەرىنەن كوشپەكشى ............................. قازاقتارعا …….………… وعايري 10-شى انتە ا، ب، ۆ حارىپتەرىنىڭ تۇسىندا ايتىلعان جەرلەرىن العاندىقتان كورگەن زارارى ءۇشىن، وسى ناسيحات بۇيرىقتىڭ 14-16-شى پۋنكتتەرىندە ايتىلعان جول بويىنشا، كوشىرۋدەن بۇرىن اقشا تولەۋ ءتيىس.
14-پۋنكت: كوشىرمەكشىبولعانمۇلىكتەردى، الىنباقشىبولعان جەرلەردى، سۋ ءۇشىن جاسالعان نارسەلەردى، ەككەن اعاش، ەگىندەرىن جەر جۇمىسىنىڭ چينوۆنيكتەرى (پرويزۆوديتەل رابوت) قاعيداعا تىركەيدى. ول قاعيداعا جازىلادى: ا) ءۇي يەسىنىڭ ەسىمى؛ ب) جەرىنىڭ ءتۇرى، ۇستا سالعان مۇلكى، ەككەن اعاشتارىمەنەن؛ ۆ) ءۇي يەسى، ءبىلىم يەسى ادامدار، قازاقتىڭ جەر جۇمىسىنىڭ چينوۆنيگى – ءبارى قوسىلىپ، مۇلىكتى جاڭادان انتە قونىسقا كوشىرۋگە شىعاتىن راسحودى؛ گ) بۇزۋ راسحودى، قايتادان ورناتۋ راسحودى، سىناتىن، بۇلىنەتىن شىعىندارىمەنەن؛ ە) سۋ ءۇشىن قازىلعان ارىقتاردىڭ، بايلاعان توعانداردىڭ (بوگەتتەردىڭ)، ەگىپ شىعارعان اعاشتار وعايري ەگۋمەن شىققان جەر تۇگىنىڭ باعالارى. بۇل قاعيداعا باسىندا بولعان مۇلىك يەسى، جەر جۇمىسىنىڭ چينوۆنيگى، باسىندا بولعان قازاقتىڭ ءبىلىمدى ادامدارى قول قويادى.
15-پۋنكت: بۇل تىركەۋ قاعيدا، الىناتىن جەردىڭ جىگىن اشقان پلانىمەن، مۇلىك يەلەرىنىڭ سۇراعان حاقىسى شىعىنىمەنەن – ءبارى مەزگىلگى (ۆرەمەننايا) كوميسسياعا ءتۇسىپ، سوندا پەرەسەلەنچەسكيي پراۆيلانىڭ 145-149-شى ستاتيالارىنىڭ جولىمەن قارالادى. ەگەر جەر جۇمىسىنىڭ چينوۆنيگى تىركەگەن مۇلىكتىڭ كەسكەن باعاسىنىڭ دۇرىستىعىن انىقتاۋ قاجەت بولسا، مۇلىكتىڭ باسىنا بارىپ، قايتادان قاعيداعا تىركەپ، قايتادان باعالايدى.
16-پۋنكت: مەزگىلگى كوميسسيانىڭ كەسكەن باعاسىنا ريزا بولماعان مۇلىك يەلەرى وبلاستنوي پراۆلەنيەنىڭ وبششيي پريسۋتستۆيەسىنە ارىز ەتەدى، ونىڭ ايتقان حۇكىمى – ءبىتىم.
17-پۋنكت: جەر جۇمىسىنىڭ چينوۆنيگى جەرى الىناتىن قازاقتارعا ءۇي باسىنا ءبىر ادامنان شاقىرىپ، ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل ءھام اۋىلناي ستارشينانىڭ الدىنداجەر الاتىنجوباسىن ايتىپ ەستىرتەدى. ەستىرتكەنىنە پروتوكول جاسالادى، وعان شاقىرىلعان قازاقتاردىڭ، لاۋازىم يەسى ادامداردىڭ، شەنەۋنىكتىڭ قولدارى قويىلادى، پروتوكولعا جازىلادى: ا) شەنەۋنىكتىڭ ىستەمەكشى بولعان پلانى؛ ب) ونىڭ پلانى تۋراسىندا قازاقتار ايتىپ، چينوۆنيك قابىلداعان، قابىلداماعان ارىزدارى؛ ۆ) قازاقتىڭ قابىلدانعان ارىزى بويىنشا تۇزەتىلىپ شىققان جەردىڭ پلانى، گرانيسا جۇرەتىن جەرلەرىن قالدىرماي، تۇگەل تىركەلەدى.
18-پۋنكت: مۇجىقتارعا الاتۇعىن يا پاتشالىق زاپاسقا شىعاراتىن جەرلەر پلانى پەرەسەلەنچەسكيي پراۆيلانىڭ (سۆود زاكون، توم ءىح.) 146-541ء-شى ستاتيالارىنىڭجولىمەن قارالىپ، بەكىلەدى. مۇنى قارايتىن مەزگىلگى كوميسسيانىڭ ىشىندە، جەرى كەتەتىن ۆولوستنوي سيەزبەن سايلانعان داۋىس يەسى ءبىر وكىل بولادى.
19-پۋنكت: قازىنالىق جەرگە سالىنعان قالالار قازاقتارمەنەن سۋدى قالاي پايدالانۋ رەتىن پەرەسەلەنچەسكيي پراۆيلانىڭ 145-149-شى ستاتيالارىنىڭ جولى بويىنشا مەزگىلگى كوميسسيا ايىرادى. كوميسسيانىڭ حۇكىمدەرى بولماعان جاعى وبلاستنوي پراۆلەنيەنىڭ وبششيي پريسۋتستۆيەسىنە ارىز ەتەدى.
20-پۋنكت: وتىرىپ قالا رەتىندە بولامىز دەگەن قازاقتارعا جەر ءبولىپ بەرەتۇعىن پارتيالار قازاق پايداسىندا قالاتىن جەردەن (5ء-شى ءھام 9-شى پۋنكتتەردە ايتىلعان) وعان مۇجىقتارمەن تەڭگەرىپ، ان باسىنا 15 دەسياتينادان اسىرماي جەر كەسىپ بەرەدى. ولاردىڭ حۇكىمەت بيلەۋ تۋراسىنداعى ءھام سوت رەتى وبششيي كرەستيانسكيي پولوجەنيانىڭ 47-112 ءھام 154-229-شى ستاتيالارىنىڭ جولىمەنەن بولادى. بۇلايشا ورىن العان قازاقتاردى كازەننوي پالاتا ءۇي الىمىنان شىعارىپ، وبروك الىمىنا تۇسىرەدى، وعان مۇجىقتارمەن قاتار الىم سالىپ، سول كازەننوي پالاتانىڭ بيلىگىندە، وبلاستنوي پراۆلەنيە قالا رەتىنە شىققان قازاقتاردىڭ حابارىن جەتكىزگەننەن كەيىن، ولاردى قازاق ەسەبىنەن شىعارىپ، مۇجىق ەسەبىنە جازۋ.
21-پۋنكت: قالا رەتىندە بولامىز دەپ ءبۇتىن اۋىلناي وبششەستۆانىڭ ءبارى ءيا ءبىر شاماسى عانا، ءيا جالعىز ءۇي يەسى سۇراسا دا، از-كوبىنە قاراماي، 20-شى پۋنكتە ايتىلعان رەتىنشە ورناسادى. وبششەستۆانىڭ بولەك ءۇي بولىپ، مۇجىقتاردىڭ قالاسىنا كىرىسىپ يا ءوز الدىنا باسقا قالا بولىپ.
22-پۋنكت: جەر ۇلەسىن ان سىباعاسىمەنەن العاندىقتان (20- 21ء-شى پۋنكتتەردەگى) ارتىلىپ قالىپ، پاتشالىققا كەتەتۇعىن جەرلەر قازاقتى تەگىس ورىنداستىرىپ، جەر رەتىن ابدەن تۇزەگەنگە شەيىن جەرلەس ۇيلەردىڭ، اۋىلداردىڭ پايداسىندا بولادى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى
"قازاق جەرىن الۋ تۋراسىنداعى نيزام" ماقالاسىنان
دەرەككوز: ا.بايتۇرسىن ۇلى. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. IV توم. - الماتى، 2013
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
