قىتايدا وسى اپتادا جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي كورپوراسياسى (CNPC) باس ديرەكتورىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى سيۋي ۆەنجۋننىڭ پارا الدى دەگەن كۇدىكپەن ۇستالعانى بەلگىلى بولدى. ءبىر قاراعاندا، قازاقستاندىقتار ءۇشىن بۇل جاڭالىقتىڭ ماڭىزى شامالى، ويتكەنى ءبىز قايدا، جۇڭگو قايدا؟ ونىڭ ۇستىنە وزىمىزدەگى جەمقورلىق داۋ-دامايلارى دا ءبىر باسىمىزعا جەتىپ ارتىلادى.
ءبىراق بۇلاي پايىمداۋ وتە ءۇستىرت بولار، ويتكەنى قىتايلىق CNPC كومپانياسى بۇگىندە ەلىمىزدە ءتورت ءىرى مۇناي-گاز جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا جانە وسى سالاداعى ەڭ ماڭىزدى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ۇلىس مەديا قىتايلىق مۇناي-گاز كومپانياسى توپ-مەنەدجەرىنىڭ پارا داۋىمەن شاتالۋى ونىڭ قازاقستاندىق سەكتورداعى ينۆەستيسيالىق جوبالارىنا كەرى اسەر ەتە مە دەپ جازىپتى.
جانجالدار، ينتريگالار، تەرگەۋلەر
تاسس اگەنتتىگى بۇل تۋرالى لياونين پروۆينسياسىنىڭ (قحر) پروكۋراتۋراسىنا سىلتەمە جاساپ، باسقا باق-تار اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ حابارلادى.
- جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى حالىق پروكۋراتۋراسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا لياونين پروۆينسياسىنىڭ حالىقتىق پروكۋراتۋراسى جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراسياسى باس ديرەكتورىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى سيۋي ۆەنجۋندى پارا الدى دەگەن كۇدىكپەن قاماۋعا الۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى. CNPC بۇرىنعى توپ-مەنەدجەرىنىڭ ءىسىن پروكۋراتۋراعا وتكىزگەنگە دەيىن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قاداعالاۋ كوميتەتى تەكسەرگەن.
ايتپاقشى، بۇل CNPC توپ-مەنەدجەرلەرىن تەمىر تورعا توعىتۋدىڭ جالعىز فاكتىسى ەمەس. 2015 جىلدىڭ قازان ايىندا قىتايدىڭ ءىرى مۇناي-گاز كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى سزيان سزەمين سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن 16 جىلعا سوتتالعان. وسى قىزمەتتى جەتى جىل اتقارىپ، كەيىن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەسى جانىنداعى مەملەكەتتىك مۇلىكتى باقىلاۋ جانە باسقارۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى لاۋازىمىن العان CNPCء-تىڭ بۇرىنعى باسشىسىنا جەمقورلىق جانە بيلىكتى اسىرا پايدالاندى دەگەن ايىپ تاعىلدى.
ول كەزدە CNPC بار رەسۋرستارىن قوسىپ، قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنان مۇناي مەن گازدى «سورىپ» جاتقان بولاتىن. قىتايلىق كومپانيا قازاقستانعا 1997 جىلى كەلدى. وسى جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا الماتىداعى پرەزيدەنت رەزيدەنسياسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن قحر مەملەكەتتىك كەڭەسى ۆيسە-پرەمەرى لي ءلانسيننىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن جيىن ءوتىپ، سول كەزدە «اقتوبەمۇنايگاز اكسيالارىن ساتىپ الۋ-ساتۋ تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويىلعان.
ال سول جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە شەتەلدىك ينۆەستور مەن ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى اراسىندا «اقتوبە وبلىسىنداعى جاڭاجول، كەڭقياق (ەكى بىردەي كەن ورنى) كەن ورىندارىندا كومىرسۋتەك وندىرۋگە قاتىستى كەلىسىم-شارتقا قول قويىلدى. وسىلايشا جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي كورپوراسياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنە جوبانى دامىتۋعا 20 جىل ىشىندە كەمىندە 4 ميلليارد دوللار ينۆەستيسيا جاساۋعا جازباشا تۇردە ۋادە بەرىپ، وزىنە مىندەتتەمە الدى.
قازاقستان جۇڭگو الپاۋىتىنا نە ءۇشىن قاجەت؟
جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي كورپوراسياسىنىڭ (CNPC) قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى كەزدەيسوق ەمەس ەدى. CNPC – حالىقارالىق دەڭگەيدە جۇمىس ىستەيتىن الپاۋىت ەنەرگەتيكالىق كومپانيا جانە قىتايداعى مۇناي مەن گازدىڭ ءىرى ءوندىرۋشىسى ءارى جەتكىزۋشىسى. بۇل كومپانيا الەمدەگى ەڭ ءىرى 50 مۇناي كومپانياسىنىڭ ىشىندە ءۇشىنشى، ال 500 ءىرى جاھاندىق كومپانيالار رەيتينگىندە بەسىنشى ورىندا تۇر. CNPC 37 ەلدە مۇناي-گازدى ينۆەستيسيالاۋ وپەراسيالارىن جۇرگىزەدى جانە 63 ەلدەگى مۇناي-گاز نىساندارىندا ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق قىزمەتتەر كورسەتەدى.
سوڭعى 25 جىلدا كومپانيا 155 ميلليون توننادان استام مۇناي مەن 89 ميلليارد تەكشە مەتر ىلەسپە مۇناي جانە تابيعي گاز ءوندىردى. كورپوراسيا جۇمىس ىستەگەن 20 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىنا 45،7 ميلليارد اقش دوللارىنان استام ينۆەستيسيا سالعان. قازاقستان قازىناسىنا شامامەن 47،1 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە سالىق تولەگەن، 373 ملن اقش دوللارى كولەمىندە الەۋمەتتىك جوبالارعا قارجى بولگەن. 2019 جىلدىڭ مامىر ايىنداعى جاعداي بويىنشا قازاقستانداعى CNPC كاسىپورىندارىندا 30 مىڭنان استام جۇمىسشى مەن ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق قىزمەتكەر ەڭبەك ەتەدى، ولاردىڭ 98،3% جەرگىلىكتى ازاماتتار، ياعني قازاقستاندىقتار.
قازاقستانداعى CNPC اكتيۆتەرى
قازاقستاندا CNPC جەتى مۇناي ءوندىرۋ جوباسىندا جۇمىس ىستەيدى، ول ەكى مۇناي قۇبىرىنا، ەكى گاز قۇبىرىنا، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا جانە ۇلكەن ديامەترلى بولات قۇبىرلار زاۋىتىنا قازاقستانمەن بىردەي ۇلەستە يەلىك ەتەدى.
قازاقستانداعى CNPCء-دىڭ ەنشىلەس كومپانيالارىنىڭ سانى جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى. العاشقىسى «سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» اق بولدى، ونىڭ اكسيالارىنىڭ 89،17%-ى قىتايلىقتارعا تيەسىلى. سونىمەن قاتار جاڭاجول، كەڭقياق، سولتۇستىك ترۋۆا (جاڭاجول كەن ورنىنان 30 شاقىرىم جەردە. – اۆت.) كەن ورىندارىن يگەرۋگە جانە كاسپيي ماڭى ويپاتى ورتالىق بلوگىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ، بۇدان بولەك «پەتروقازاقستان قۇمكول رەسورسيز» اق كەن ورىندارىن بارلاۋعا ليسەنزيالارى مەن كەلىسىم-شارتتارى بار.
2003 جىلدان بەرى قىتايلىق كومپانيا Buzachi Operating Ltd جوباسىنا قاتىسادى. سولتۇستىك بوزاشى كەن ورنىن يگەرۋشى وپەراتوردىڭ 50% ۇلەسىنە يەلىك ەتەدى.
2004 جىلدان بەرى جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي كورپوراسياسى قىزىلوردا وبلىسىنداعى ەكى مۇناي كەن ورنىن يگەرىپ جاتقان «قۋاتاملونمۇناي» سپ سەرىكتەستىگىنىڭ 25% ۇلەسىنە يە، سونىمەن قاتار كەن ورىندارىن بارلاۋمەن، مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن ساتۋمەن جانە قازاقستانداعى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا شيكىزات جەتكىزۋمەن اينالىسادى.
2004 جىلدىڭ شىلدەسىندە قازمۇنايگازبەن بىرلەسكەن «قازاقستان-قىتاي قۇبىرى» كومپانياسى قۇرىلدى. مۇناي قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى قازاقستاندىق مۇنايدى ەكسپورتقا تاسىمالداۋدى ءارتاراپتاندىرۋ ماسەلەسىن شەشتى.
جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي كورپوراسياسى 2005 جىلدىڭ قازان ايىندا «پەتروقازاقستاننىڭ» 100% اكسياسىن ساتىپ الدى. كوپ ۇزاماي 33 پايىز اكسيانى «قازمۇنايگاز» ۇك» اق قايتا ساتتى.
«پەتروقازاقستان» گەولوگيالىق بارلاۋمەن، كەن ورىندارىن يگەرۋمەن، مۇناي جانە گاز وندىرۋمەن، سونداي-اق مۇناي ونىمدەرىن وڭدەۋمەن جانە وتكىزۋمەن اينالىسادى. كومپانيانىڭ نەگىزگى اكتيۆتەرىنە مىنالار جاتادى: «پەتروقازاقستان قۇمكول رەسورسيز»، «قازگەرمۇناي»، «تورعاي پەترولەۋم»، سونىمەن قاتار قىزىلوردا وبلىسىندا ورنالاسقان كەن ورىندارى.
2005 جىلى قىتايلىقتار قىزىلوردا وبلىسىنداعى ارىس جانە بلينوۆسكوە كەن ورىندارىنان كومىرسۋتەكتەردى بارلاۋ مەن وندىرۋگە ماماندانعان «سنپس-ايدانمۇناي» اق كومپانياسىنىڭ 100% اكسياسىن ساتىپ الدى.
2009 جىلى CNPC جانە قازمۇنايگاز تىزە قوسىپ، «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق تەڭ ۇلەستىك نەگىزدە ساتىپ الدى. كومىرسۋلاردى يگەرەتىن جانە وندىرەتىن نەگىزگى وندىرىستىك نىساندارى: ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى قالامقاس، جەتىباي جانە باسقا 13 كەن ورىنى، باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى 8 كەن ورنى جانە اتىراۋ وبلىسىنداعى كاسپيي تەڭىزىندەگى ەكى بارلاۋ بلوگى بار.
2013 جىلى CNPC NCOC (North Caspian Operating Company) B.V. جوباسىنا قوسىلدى، جوباداعى ۇلەسى – 8،33%.
قىتايلىق كومپانيا «قازمۇنايگازبەن» بىرلەسىپ، قۋاتتىلىعى جىلىنا 6 ملن توننا مۇناي وڭدەۋگە قاۋقارلى «پەتروقازاقستان ويل پروداكتس» زاۋىتىنا، «مۇنايتاس» سولتۇستىك-باتىس قۇبىر جەلىسى كومپانياسىنا، «ازيا گاز قۇبىرى» (AGP) جشس-نە، «بەينەۋ- شىمكەنت» گاز قۇبىرىنا، الماتى قالاسىنداعى «ازيا بولات قۇبىر زاۋىتى» جشس-نە يەلىك ەتەدى.
بىزدەگى جاعداي قانداي؟
بىلتىر مامىر ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قىتايعا رەسمي ساپارى كەزىندە
قول قويىلعان كوپتەگەن قۇجاتتاردىڭ ىشىندە «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى مەن قىتايدىڭ CNPC ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراسياسى اراسىنداعى كەلىسىمشارت تا بار. كەلىسىمشارتتا قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىن بىرلەسىپ دامىتۋ تۋرالى جازىلعان.
تاراپتار اراعا اي سالىپ، 6 ماۋسىمدا استانادا كەزدەستى. «سامۇرىق-قازىنا» باسشىسى نۇرلان جاقىپوۆ پەن CNPC پرەزيدەنتى حوۋ چيسزيۋن ءبىرقاتار جوبالاردى بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى كەلىستى. سونىڭ ىشىندە:
كەڭقياق-اتىراۋ، كەڭقياق-قۇمكول ماگيسترالدىق مۇناي قۇبىرلارىنىڭ وتكىزۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ؛
شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىندا ءوندىرىس كولەمىن ارتتىرۋ؛
بەينەۋ-بوزوي-شىمكەنت گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى جەلىسىن سالۋعا قاتىسۋ؛
قاشاعان كەن ورنىندا گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى جانە ت.ب.
ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سەكتورىنداعى قىتايلىق كاپيتالدىڭ ارتۋى، ارينە، قازاقستاندىقتاردى الاڭداتپاي قويمايدى. بۇل رەتتە جۇڭگو ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراسياسىنىڭ قازاقستاندا قالۋى قوعامدىق كوڭىل-كۇيگە دە تەرىس اسەر ەتپەي قويمادى.
2016 جىلدىڭ قاراشاسىندا CNPC-AMG كومپانياسىنىڭ اقتوبەدەگى كەڭسەسىندە جانجال شىقتى. وندا باسشىلىق جانە ينجەنەرلىك قىزمەتتەرگە تەك جۇڭگو ازاماتتارى تاعايىندالعان. بۇل، ارينە، قازاقستان زاڭناماسىنا قايشى ءارى ازاماتتارىمىزدىڭ قۇقىعىن ورەسكەل بۇزۋ بولىپ تابىلادى.
ايتا كەتەرلىگى، جەرگىلىكتى بيلىك جۇڭگو تاراپىنا ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى مامانداردى باسشىلىق قىزمەتكە قويعان دۇرىس دەگەندى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت مەڭزەگەن. ولار سىپايى تۇردە باس يزەپ، كەلىسكەن سىڭاي تانىتقانىمەن، كادر ساياساتىن ءوز قالاۋىنشا جۇرگىزە بەردى. شىدامى تاۋسىلعان جەرگىلىكتى بيلىك (بۇل كەزدە اقتوبە وبلىسىن مارقۇم بەردىبەك ساپاربايەۆ باسقاردى. – اۆت.) شەتەلدىك ينۆەستورلارعا ساباق بولاتىنداي ارەكەت ەتتى.
بيلىك CNPC-اقتوبەمۇنايگاز كومپانياسىنىڭ شەتەلدىك توپ-مەنەدجەرلەرىن قازاقستاننان قۋىپ جىبەردى. ال ولاردىڭ بوساعان ورنىنا قازاقستاندىق ازاماتتاردى قويدى.
بۇگىندە CNPC باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ جوعارى ەشەلونىندا بولىپ جاتقان وقيعالار قازاقستاندىق نارىققا كەرى اسەر ەتپەسە ەكەن دەپ تاقىم قىسىپ وتىرعان جايىمىز بار. كىم بىلەدى...
