قازاق ىشىندە ءار جەردە بالا وقىتاتىن ادامداردان بالا وقىتۋعا پروگراسى (جوسىق) كورسەتىلسە ەكەن دەگەن وتىنىشتەر كەلەدى. بۇل كۇندە قازاق اراسىنداعى وقۋ جوسىقسىز ءھام جوسىق جاساۋعا بولمايدى دا.
ۇيتكەنى قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىندە وقيتىن كىتاپتار بەلگىلەنبەك تۇگىل، ءالى شىققان دا جوق. جاڭا عانا الىپپە شىعا باستادى. ونىڭ دا قايسىسى وقىلارى بەلگىلەنگەن جوق. الىپپەدەن ءارى وقىتاتىن كىتاپتار ءالى شىققان دا جوق. ءدىن جاعىنان وقىتاتىن، ەسەپ وقىتاتىتىن، جاعرافيا ءھام تاريحتان قىسقالاپ حابار بەرەتىن كىتاپتار ءالى جوق.
سوندىقتان پروگرام دەگەن ءسوز ءازىر ەرتەرەك. اۋەلى بالا وقىتاتىن كىتاپتارىمىزدى تۇزەپ، سايلاپ الىپ، سونان سوڭ نەدەن باستاپ، نەگە شەيىن وقىتاتىنىمىزعا جوسىق بەلگىلەۋگە دۇرىس.
بۇل ءسوزدى قويا تۇرىپ، مۇنان بۇرىنىراق ەسكەرتەتىن ءبىر جۇمىس بار. ول مىناۋ: ءبىر نارسەنى ىستەگەندە سول ءىستى ىستەي بىلەتىن ادام ىستەسە شاپشاڭ دا، جاقسى دا ىستەيدى. بۇل جالعىز قول ءىسى ەمەس، مي ىسىندە دە سولاي. مال باعاتىندار مال باعۋىن جاقسى بىلەرگە كەرەك، ەل باعاتىندار ەل باعۋىن جاقسى بىلۋگە كەرەك. بالا وقىتاتىندار بالا وقىتۋىن جاقسى بىلەرگە كەرەك.
بالا وقىتۋىن جاقسى بىلەيىن دەگەن ادام اۋەلى بالالارعا ۇيرەتەتىن نارسەلەرىن ءوزى جاقسى بىلەرگە كەرەك، ەكىنشى، بالانىڭ تابيعاتىن ءبىلىپ، كوڭىل سارايىن تانيتىن ادام بولارعا كەرەك. ونى بىلۋگە بالانىڭ تۋعاننان باستاپ، ءوسىپ جەتكەنشە تانىمەن قاتار اقىلى قالاي كىرەتىن جولىن بىلەرگە كەرەك.
بالانىڭ ىسىنە، تۇسىنە قاراپ، ىشكى حالىنان حابار الارلىق بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن بالا تۋراسىنداعى ... كەرەك. بۇل كۇنگى عىلىمدى جۇرتتاردا بالا وقىتۋ جۇمىسى بالا وقىتۋ عىلىمىن وقىپ شىققان ادامداردىڭ قولىندا. سول اقىلعا دا دۇرىس. سوديا سوديالىق عىلىمدى وقىعاننان بولعاندا، دوقتىر دوقتىرلىق عىلىم وقىعاننان بولعاندا، ءمۇعالىم مۇعالىمدىك عىلىمىن وقىپ شىققان ادامداردان بولۋى ءتيىستى.
ءبىز بولىسىمىز، باسقا جۇرتتىڭ بولىسىنداي، ەلدى باعا المايتىن ءمىنىن ايتىپ جاتىرمىز، بيلەرىمىزدە سودياداي ادىلدىك جوق، ءمىنىن ايتىپ جاتىرمىز، دارىگەرلەرىمىز، باقسىلارىمىز دوقتىرداي اۋرۋدى ەمدەي المايتىن ءمىنىن ايتىپ جاتىرمىز، حالقىمىزدىڭ باسقا جۇرتتاي ءبىلىمدى ەمەس، ناداندىق ءمىنىن دە ايتىپ جاتىرمىز.
بۇلاردىڭ ءمىنىن ايتقاندا بالا وقىتۋىمىزدا قانداي ءمىن بارىن دا ايتىپ، اۋەلى ءبىز ەلدى تۇزەۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەۋدەن باستاۋ كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىق تا، بيلىك تە، حالىق تا - وقۋمەن تۇزەلەدى. قازاق ىسىندەگى نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە وقۋمەن تۇزەلەدى. بۇل كۇندەگى ۇلكەندەردىڭ ءبىزدىڭ جاڭالىق ءىسىمىزدى جاتىرقاپ، جاڭالىق پىكىرىمىزدى تۇسىنبەي، ايتقانىمىزدى تىڭداماي، ىستەگىنىمىزگە قوسىلماي وتىر.
ولار ءوتىپ، كەيىنگى جاستارىمىزدىڭ دا زامانى جەتەر. جاڭالىققا جاستار موينىن بۇرىپ قايىرىلار، حالىق تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى جاستاردا. سوندىقتان جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋى بارىنەن بۇرىن ەسكەرىلىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس.
قازاقتىڭ وقۋ جۇمىسى بۇل كۇندە شكولدا: قازاق بالالارىنىڭ ءبىر پاراسى ورىسشا وقىپ ءجۇر، ءبىر پاراسى ەسكى مولدالاردان وقىپ ءجۇر، ءبىر پاراسى سوڭعى زامانداردا عانا جاڭا جولمەن وقي باستادى. ورىسشا وقىعانداردى وقىتۋ ءھام تاربيەلەۋ عىلىمى وقىعان ادامداردىڭ قولىندا. ورىسشا وقۋ ورىس قولتىعىندا تۇرعان جۇرتقا كەرەك، كەرەك بولعاندا قازاقشا وقىعاننىڭ ۇستىنە كەرەك.
قازاقشا وقي، جازا بىلگەن سوڭ، شاما كەلسە ورىسشا دا ءبىلۋ قاجەت. ەسكى جولدىڭ وقۋىن ءسوز قىلىپ، قوزعامايمىن. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق بولاتىن نارسە. ءدۇنيا تەگەرىشى كەيىن اينالمايدى. ەسكىك مەن جاڭانىڭ وقىتۋعا شىدامدىلىعى بىردەي ەمەس. ەسكى ءالى-اق توزىپ، جىرتىلىپ، پارا-پارا بولىپ تۇتىنۋدان شىعادى.
جاڭا جولدىڭ وقۋى جاڭا وقىپ شىققان جاس مۇعالىمدەردىڭ قولىندا. بۇلاردىڭ كۇشتەرى تىڭ، بىلىمدەرى سونى، پىكىرلەرى جاڭا. نيەتى - جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ. بۇلار بىلگەنىن، تاپقان-تايانعانىن جۇرتىنان ايار قالاتىن ەمەس. قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىندەگى جۇمىسىن قولدارىنا الۋعا لايىق ادامدار. ءار جايدان حاباردار، ءدۇنيادا نە ىستەلىپ، نە قالىپتا تۇرعانىنان بۇلاردىڭ ماعلۇماتى مول. قىسقاسى، قازاق اراسىنا ءبىلىم نۇرىن جايۋعا ناعىز قولايلى ادامدار.
بۇلاردىڭ ءبىر كەمشىلىگى سول: بالا وقىتۋ عىلىمىن وقىعاندارى ىشىندە كەم بولادى. سوندىقتان كوبىنە بالا وقىتۋىندا كەمشىلىكتەرى - قازاق مۇعالىمدەرى تۇگىل، نوعاي مۇعالىمدەرىنىڭ كوبى دىبىس ايىرۋ جاعىنا شورقاق كورىنەدى. دبىستى جاقسى بىلمەي، ۋسۋل سوتيە جولىمەن جاقسىلاپ بالا وقىتۋعا بولمايدى.
مەنىڭ كورگەن مەدرەسە "عاليا"، مەدرەسە "حۇسينيادان" شىققانداردىڭ ازى بولماسا، كوبى قازاق تىلىندە قانشا ءھام قانداي دىبىستار بار ەكەنىن جاقسى بىلمەيدى، كوبى قازاق تىلىندەگى اراب حارىفىنا قاراپ ەسەپتەيدى. اراب حارىفى دۇرىس كەلمەيتىن دىبىس قازاق تىلىندە دە بار بولسا دا، جوققا سانايدى. قازاق تىلىندەگى دىبىستى جاقسىلاپ بىلمەي، قازاق بالالارىن ۋسۋل سوتيە جولىمەن جاقسىلاپ وقىتۋعا بولمايدى.
ەكىنشى كەمشىلىگى - قازاق مۇعالىمدەرى دە، قازاق ىشىندە بالا وقىتاتىن نوعاي مۇعالىمدەرى دە وقىتۋدى دىبىسپەن جاتتىقتىرۋدان باستامايتىن كورىنەدى. ول دىبىسپەن جاقتتىقتىرۋدىڭ وقۋدى، جازۋدى جەڭىلدەتۋگە پايداسى كوپ ەكەنىن يا بىلمەگەندىك، يا بىلسە دە ىستەپ كورمەگەندىك. دىبىسپەن بالالاردى جاتتىقتىرۋ - وقۋ مەن جازۋ ۇيرەتۋدىڭ نەگىزى. ءىستىڭ باسى ءتۇزۋ باستالسا، بارىسى دا ءتۇزۋ بولماقشى.
وسى ايتىلعان كەمشىلىكتەرىن تۇزەۋ مۇعالىمدەرگە قيىن ەمەس. قازاق تىلىندەگى دىبىستى قازاق سوزدەرىنىڭ ىشىندەگى دىبىستاردى ايىرىپ بايقاۋمەن بىلۋگە بولادى. دىبىسپەن جاتتىقتىرۋدى ولاي وقىتا بىلەتىن ادامداردىڭ وقىتقاندا ىستەگەن ىسىنەن كورىپ ۇيرەنۋگە بولادى يا بىلەتىن ادامداردان 10-15 كۇن ساباق الىپ ۇيرەنۋگە بولادى.
بۇلاردىڭ ءبارى دە بالالاردى قيناماي وڭاي وقىتۋعا كەرەك نارسەلەر. قينالماي وقىسا، وقۋعا بالالار قىزىقپاقشى، بالالارى تەز حات بىلسە، اتا-انالارى بالالارىن وقىتۋعا ىقىلاستانباقشى. اتا-اناسى بالاسىن وقىتۋعا ىقىلاستانسا، ونىڭ وقۋىنا كەرەك راسحودتى شىعىنسىنباس ەدى. ءسۇيتىپ، ءمۇعالىم جاقسى وقىتا بىلگەنى قازاق ىشىندەگى وقۋشىلاردى كوبەيتىپ، وقۋ ءىسىنىڭ شاپشاڭىراق ىلگەرى باسۋىنا كۇش بەرەر ەدى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى
"قازاقشا وقۋ جايىنان" ماقالاسىنان
"قازاق" گازەتى، 1913 جىل، 16 مامىر، №14
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
