وكتابىر توڭكەرىسىنەن بۇرىن رەسەيدە وقۋ، تاربيە جۇمىستارى وڭدى ەدى، ەلدىڭ كوزىن اشىپ، ىلگەرى باستىرىپ كەلە جاتىر ەدى – دەپ كەڭەس وكىمەتىنە بەرىلگەن، باعىنعان ادام تۇگىل كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ ارسىز دۇشپانى دا ايتا المادى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياسي بەينەقور ەلدى قاراڭعىدا ۇستاۋ، وقۋشى جاناردى وزگەرىسشىلدىگىنەن ولاي باعىپ ءدىنشىل، پانساشىل جاساۋ باۋلىعان ەدى. بۇلاي بولا تۇرسا دا تۇرمىستاعى دامۋ زاڭى شاباندا بولسا، ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان تونكەرىسشىلدىڭ پاتشا ساياساتىنا توقىراماي ىلگەرى باسا بەرگەن؛ جىل ساناپ وقۋشى جاستار توڭكەرىس جۇمىسىنا، جۇرتشىلىق جۇمىسىنا ارالاسا بەرگەن. پاتشا وكىمەتىنە ىستەرىن بىلمەي دال بولعان وقۋ مينيستىرلەرى اي سايىن جاڭارتىلىپ كەلىپ وتىرعان. سوندا دا وقۋ، تاربيە جۇمىستارى وڭدالماعان. سوڭعى مينيستىرلەردىڭ ءبىرى – كاسۋ ولەرى الدىندا: – مەن وقۋ جۇمىسىن ۇيلەستىرە المادىم،مەنىڭ باسىما قوياتىن تاسقا «ءمينيستىر كاسۋ» دەپ جازباڭدار، «دوكتور كاسۋ» دەپ جازىڭدار، – دەپ وسيەت قالدىرعان.
قوزعالىس، ازداپ ارپالىسۋ جوعارعى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار اراسىندا عانا بولعان، تومەنگى مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارى پوپتىڭ، شىركەۋدىڭ قوينىنان شىعا الماي، وقىتۋ ساباعىنان نامازى كوپ بولعان. بۇدان شىققان ناتيجە بەرمەي جۇمىسشى،قارا شارۋالارىنىڭ اراسىنداعى 70–80 % ساۋاتسىزدىق ەدى.
بۇراتانالار اراسىندا وقۋ، تاربيە جۇمىستارى بۇدان دا ناشار ەدى. تۇنگە ورىسىنان بۇرىن قازاق ەلىنىڭ 10–15 % حات تانىسا، ول مەكتەپتە وقىپ تانىعان ەمەس، ءالىپبي، گازەت، قيسسا وقىپ تانىعاندار ەدى. وقىپ تانىعان ورتا مەكتەپ جوق ەدى. قازاق تىلىندە ساباق وقىلاتىن باستاۋىش مەكتەپ جوق ەدى. جوعارعى مەكتەپتەرگە كىرگەن قازاق بالاسىنىڭ جالپى سانى جۇزگە جەتەتىن ەدى.
1914–1917ء-نشى جىلداردا جاۋگەرشىلەر سوعىسى بولدى.1916-نشى جىلى بۇراتانالار \اكۋپ\ (اكوپ) قازۋعا ايدالدى. ەل شارۋاسى كۇيزەلدى، ءىزى كەتىپ توقتاپ قالدى. فابريكا، زاۋىتتار قيرادى. مەكتەپتەر جابىلدى، ۇيلەرى قيرادى، سولدات جاتاتىن كازارما بولدى، ات قورا بولدى، اۋرۋلاردى، جارالىلاردى باعاتىن لازارەت بولدى. شالا-جانسار وقۋ-تاربيە ويى بۇتىندەي سولدى. 1917ء-نشى جىلى ازامات سوعىس باستالدى. كەڭەس وكىمەتى ورناي باستادى. تاپ سوعىس كوپ ۋاقىتقا شەيىن سونبەدى. جەردىڭ الدىنان ءبىرى رەسەي مەملەكەتى ۇلى جورتۋىل استىندا بولدى. جەڭىلگەن كاپيتالشىلار بايىپ بولدى، ءورت سالدى. كاسىپ بۇتىندەي توقتالدى. ەل ءىشىن اپات اۋىر قاپتادى، اشارشىلىق كىردى؛ ەل شىبىنداي قىرىلا باستادى... وسىنداي سوراپىل مەزگىلدەردە وقۋ تاربيە جۇمىسى جەسىر قالدى. جەتىم – جەسىر بايسىزدار كوبەيدى. اشارشىلىق كەيىن قازاق اۋىلىندا كاتەلوك [كوتەلوك – ىدىس، قۇتى] ارقالاعان جەتىم بالا تولىپ كەتتى. مۇنداي بالالار ورىس قالالارىندا دا كوبەيدى.
وكىمەت زور ەكپىنمەن پاناسىزدارعا جاردەم بەرۋى جۇمىسىنا كىرىسۋى قالا-قالالاردا بالالار ۇيلەرى اشىلدى. پاناسىز بالالاردى ەسەپتەپ جيناپ، اسىراپ اش ايماقتاردان توق ايماقتارعا كوشىرە باستادى...
1922–1923ء-ىنشى جىلدارداعى ەسەپكە قاراعاندا، رەسەيدەگى ەسەپكە الىنعان پاناسىز بالانىڭ سانى اسا كوپ. قازاقستانداعىلاردىڭ سانى 180.000. ... 180 مىڭنىڭ ىشىنە قازاق اۋلاسىنداعى كاتەلوك [كوتەلوك – ىدىس، قۇتى] ارقالاعان كوپ بالا. بايلاردىڭ جۇعىندىسىن ىشكەن كوپ بالا [ەسەپكە] كىرمەي قالعان، ەسەبى الىنباعان.
بۇل قالىڭ پاناسىزدار قولى وكىمەتىنىڭ بۇقارا ەلدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جۇقارا بەرگەن. وسى كۇنى قازاقستاننىڭ ەسەپكە الىنعان پاناسىز بالالاردىڭ سانى 30.000 شامالى، بالالاردىڭ 11.000-ى ۇيىمداستىرىلعان، قولدا باعۋلى، 19.000- دايى قاڭعىپ ءجۇر. بۇل ەسەپكە دە كىرمەي قالعان، اۋىلدا كاتەلوك [كوتەلوك – ىدىس، قۇتى] ارقالاعان قازاق بالاسى كوپ بولسا كەرەك.
ۇيىمداستىرىلعان پاناسىزدار بالالار ۇيلەرىندە تاربيەلەنەدى، ەڭبەك ارتەلدەرى ۇيىمداستىرىپ تاربيەلەيدى، شارت جاساپ شارۋاسى كۇيلى ازاماتتارعا اسىراۋعا بەرىلەدى، كەيىن ەلدەرىنە قايتارىلادى. مىنە، وسىنداي شارالار ارقاسىندا جىل ساناپ پاناسىزداردىڭ سانى ازايىپ كەلەدى. ءبىراق 20000 پاناسىز بالا. مۇنىڭ ۇستىنە ەسەپكە الىنباعانداردى قوسساق، كوپ سان بولىپ شىعادى.
اشارشىلىق بولىپ، بالالاردىڭ پاناسىز جۇرگەنىنە 5–6 جىل بولىپ قالدى. ول كۇندە ون جاسار بالا بۇل كۇندە 16 جاسار جەتكىنشەك بولدى. ءبىراز تاربيە كورمەي، كاتەلوك [كوتەلوك – ىدىس، قۇتى] ارقالاپ، قاڭعىپ جۇرگەندىكتەن سالتى بۇزىلدى، ەڭبەك جاساۋعا موينى جار بەرمەيتىن بولدى. وسى كۇنى تەمىر جولداردىڭ بويىندا مۇنداي \پاناسىز جەتكىنشەكتەر\ ۇرلىق جاسايتىن؛ كىسى ولتىرەتىن بۇزاقىلار بولدى. وزدەرىنە \ءىشپانا\ دەپ ات قويىپ، بۇزىقتىقتارىنا ماقتاناتىن سالتقا ءتۇستى. اۋىلداعى قازاق پاناسىزدارى ءىشپانا بولا الماسا دا، قايىر سۇراپ كەلىپ، كەلگەن ويىنىڭ تۇساۋ شىدەرىن ۇرلاپ كەتەتىن دارەجەگە جەتتى. قىسقاسى، پاناسىزدار دا قوعامنىڭ زالالدى مۇشەسى بولۋعا بەت الدى.
1) بارلىق پاناسىزداردىڭ، اسىرەسە اۋىلداعىلاردىڭ دۇرىس ەسەبىن الۋ؛
2) بالالار دوستارى ۇيىمىنىڭ\ \بالالار كوميسسياسىنىڭ\ قىزمەتىنىڭ كۇشەيۋى؛
3) بۇل ۇيىمدارىمىزدىڭ مۇشەلەرىنىڭ سانىن، بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ سانىن دۇرىس ەسەپتەۋ؛
4) بۇلاردىڭ جۇمىسىن اۋىل اراسىنا ەندىرىپ، اۋىل ازاماتتارى قاتارىنا تارتۋ؛
5) قاراجات مولايتۋى؛
6) قامقور كەڭەستەرىن اشۋ؛
7) بالالار ۇيلەرىن اشۋ؛
8) پاناسىز جەتكىنشەكتەردى ۇيىمداستىرىپ، جۇمىسقا ۇيرەتۋ... تاعى وسىندايلار.
ءاليحان بوكەيحان
«جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى، № 6، 1926 جىل
