MEKTEP KEREKTERİ
Ótken nómirde qazaqqa qandaı bastaýysh mektepter keregin jazyp edik, endi ol mektepterge ne kerek, sol jaıynan jazbaqshymyz.
Qazaq balalaryn ana tilinde tóte jolmen, qolaıly qural- darmen oqytý jaıyn jaqsy biletin muǵalimder úsh jyl oqytqandabirtalaıbilimúıretýgebolady.Anatilindejazylǵan kitaptar, gazetalar, jýrnaldar o ǵaırı ana tilindegi jazý-syzý bastaýysh mektepten shyqqandardyń múlkinde bolady, ıaǵnı solardyń bárinen de paıdalanýǵa qolynan keletin bolady. Bizdiń qazirgi el ishindegi mektepterimizde joǵarǵy aıtylǵan sharttardyń bireýi-aq bar, ol bar degenimiz – ana tilimen oqytý. Basqa sharttary ornyna kelmegen soń, úırenerlik bilimniń kóbin bilmeı, balalar azyn ǵana bilip shyǵady. Bizde qazirinde tóte oqý jolymen oqyta biletin pedagogıka, metodıkadan habardar muǵalimderimiz joq qasynda. Bastaýysh mektepke kerek quraldarymyz saıly emes. Kesip-pishken programma joq. Sondyqtan qazaqqa qandaı mektep kerektigin sóılegende, ol mektepke ne kerek ekendigin de aıtý tıis.
Mekteptiń jany – muǵalim. Muǵalim qandaı bolsa, mektebi hám sondaı bolmaqshy, Iaǵnı muǵalim bilimdi bolsa, bilgen bilimin basqaǵa úırete biletin bolsa, ol mektepten balalar kóbirek bilim bilip shyqpaqshy. Solaı bolǵan soń, eń áýeli mektepke keregi – bilimdi, pedagogıka, metodıkadan habardar, oqyta biletin muǵalim. Ekinshi, oqytý isine kerek quraldar qolaıly hám saıly bolýy. Quralsyz is istelmeıdi hám qural qandaı bolsa, istegen is te sondaı bolmaqshy. İstiń tolyq jaqsy bolýyna, quraldar saıly hám jaqsy bolýy shart. Úshinshi, mektepke keregi belgilengen programma, Ár is kóńildegideı bolyp shyǵý úshin onyń úlgisi ıa merzimdi ólsheýi bolarǵa kerek. Úlgisiz ıa merzimdi ólsheýsiz istelgen is lopy-solpy, ıa artyq, ıa kem shyqpaqshy. Kereksiz nárselerdi úıretip, balalardyń ómirin bosqa ótkizbek úshin, úıreterge tıisti bilimdi kem úıretpes úshin, balalardyń kúshi jetpeıtin óte alysqa súırep ketpes úshin, bastaýysh mektepke úıretetin nárselerdiń kesimi- pishimi bolýǵa tıis. Sol pishim programma dep atalady.
Ótken nómirde biz aıtyp óttik, qazaq úshin ashylǵan orys shkolalarynyń muǵalimderi, oqý quraldary saıly dep. Bizdiń ana tilimizde oqylatyn mektepterimizdiń quraldary, muǵalimi sondaı saıly bolýǵa tıis. Sonda mektep programmasyn úlgerip, ornyna keltire alady. Mektepke kerek nárseniń bári saıly bolmasa da mektep aqsaıdy, programma boıynsha ústine artqan júkti durys alyp júrip, merzimdi jerine mezgilinde jetkize almaıdy. Sondyqtan mektep kerek bolsa, mektepke nárseleri de saıly bolýy kerek.
Muǵalim saıly bolý úshin, muǵalimge kerek bilimdi úıretetin orynnan oqyp shyǵarǵa tıis. Ondaı oryn qazaq túgil, qazaqtyń burynyraq qımyldap jatqan noǵaı baýyrlarymyzda da joq. Qazaqtardyń ózderi darılmuǵallımat (pedýchılıshe – red.) ashyp, muǵalimderin sonan oqytyp shyǵaratyn zaman alys jatyr. Qoldan kelmeıtinderin qoıa turyp, qoldan kelerligin durystaý tıis. Orys muǵalimdik shkolalarynan shyǵyp, ýchıtel bolyp júrgen qazaq jastary bar, musylman medreselerinen oqyp, muǵalim bolyp júrgen qazaq jastary bar. Osylardyń ekeýi de tolyq muǵalimdikke jaraıdy, egerde bulardyń bireý- leri musylmansha hat bilý jaǵynan, ekinshileri pedagogıka, metodıka jaǵynan kem soqpasa.
Osy kúngi oryssha oqyǵandardyń kóbi musylmansha hat bilmeıdi, musylmansha oqyǵandardyń kóbi pedagogıka, meto- dıkadan habardar emes. Qazaqtan táýirirek shkol hám medrese bitirgender az. Ol azdyń ústine oryssha oqyp, musylmansha da biletinderi az. Musylmansha oqyp, pedagogıka biletinderi az.
Jurtqa tártipti mektep kerek. Mektepke saıly muǵalimder kerek. Mektepterge muǵalim bolarlyǵymyz joǵaryda aıtyl- ǵan eki túrli jastarymyz. Olardyń saıly muǵalim bolýyna jetispeı turǵan jerin bitegene jetistirý ǵana qajet. Oryssha oqyǵandardyń musylmansha hat bilýine bir-eki-aq aı úırený qajet, musylmansha oqyǵandar pedagogıkany durystap úıren- begenmenen metodıkany bilip, jańa ýsýldarmen tanysýyna oǵan da bir-eki aı úırený kerek. Bul bir-eki aı úırený qaısysyna da bolsa, qoldan kelmeıtin is emes.
Muǵalimnen sońǵy saıly bolýǵa tıisti nárse oqý quraldary. Oqýǵakerekqalam, qaǵaz, qarasıa, saýyt, otyrýǵakereknárseler pulǵa tabylatyn zattar. Qazirinde pulǵa tabylmaıtyn: qazaq mektebinde qazaq tilinde oqytýǵa kerek kitaptar. Ótken nómirde qazaq bastaýysh mektebinde úıretiletin bilimder mynaý dedik: oqý, jazý, din, ult tili, ult tarıhy, esep, sharýa-kásip, jaǵrafıa, jaratylys jaıy. Osylardy úıretýge kerek kitaptar qazaq tilinde joq. Mine, qazir izdesek aqshaǵa tabylmaıtyn quraldar osy. Osylardy dúnıaǵa shyǵarý kerek. Biz bulardy ýaqyt jetýinshe qolǵa alyp istep jatyrmyz. Biraq, bir jaǵynan, basqa jumyspen baılanýly bolǵandyqtan, bir jaǵynan, basy ashyq mátbýǵamyz bolmaǵandyqtan, tez úlgerip bola almaı jatyr. Shyǵa bastaǵandaryna ókpesi bar keıbireýler syn taqqan bolyp jatyr. Synaǵanda bireýleri tipti qolyna alyp qaramaı, ekinshileri qarasa da tanymaı synap jatqan kórinedi. Árkim synaý kerek óziniń jaqsy biletin nársesin. Bilmeıtin nárseni synaımyn dep, qur óziniń bilmegendigin kórsetedi. Bireýdiń bir nárseniń biletin, bilmeıtindigi istegende isinen kórinedi.
«Aıqap» jýrnalynda «Oqý quraly» esimdi qazaq álippesine syn taǵyp otyrǵandar jańa ýsýldardy bilmeıtin adamdar. Ol álippe jazylǵan jańa ýsýldardyń eń jaqsy – ýsýl sotıe jolymen. Oqý kitaptary jazylady oqyta biletin, ýsýldarmen tanys muǵalimder úshin. Mashına hám basqa quraldar jasalady sol mashına quraldardyń tetigin bilip paıdalanatyn adamdar úshin. Jumsaýyn bilmeı kiná qoıý kózildirikke kiná qoıǵan maımyl sıaqty bolady ıa aýzy qısyq bola turyp aınaǵa ókpelegen sıaqty bolady. biz oqý quraldarynyń podretin alyp istep jatqanymyz joq. Bizdiki jaman bolsa, jaqsysyn shyǵaryńdar. Jaqsy shyqsa, jaman qalatyn.
Bul oqytý jaıynyń talasy aqyrette ne bolady dep talasý emes, qazaq jerdi olaı ıa bulaı alsa, túbinde pálen bolady dep talasý emes. Olar aldaǵy nárseler. Oqytý jaıyn kim jaqsy, kim jaman biletindigin kózge kórsetýge bolatyn nárse – pedagogıka, metodıkalardy kámil biletin adamdardyń aldynda álippe shyǵarýshy hám syn taǵýshy, eki jaǵy synǵa tússin, tutynǵan ýsýly boıynsha balalarǵa sabaq berip kórsin. Talaspaıtyn orynda talassyn, aýyz aýyrtpaı sony isteý kerek. Áıtpese, bilip syn taqqanymdy, bilmeı syn taqqanymdy jurt qaıdan bilsin dep mineý – jurttyń bári jaqsy men jamandy aıyrmaıtyn aqmaq dep oılaǵan bolady ǵoı. Bu jaǵyn «Aıqap» oılap ıa oılamaı oryn beretinine túsinip jete almaımyz.
Peterbýrgta oys kúni bolyp jatqan keńeste rýhanı istermen qatar mektep máseleleri de qaralyp jatyr, sońyra Dýmada da solaı qaralmaqshy. Ana tilimen oqytamyz degen pikir – kilı orystan tegi basqa, tili basqa jurttyń bári qýattaıtyn pikir. Ana tilimen oqý bizge de kerek ekendiginde esh talas bolmasqa kerek. Nazarov keńesinde qazaqta ana tilimen oqýǵa oqý kitaptary joq dep, birden oryssha oqytýdy qýattaýshy chınovnıkter bolǵan. sondaı sózder bolmas úshin ana tilinde oqytatyn kitaptarymyz bar dep aıtýǵa jararlyq bolýymyz tıis.
«Qazaq» gazetasy, 1914 jyl, 17 maı, № 62.
A.Baıtursynuly
Alash.kz ulttyq portaly
