Bul týraly ol áleýmettik jelidegi paraqshasynda jazdy.
El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Joldaýyndaǵy bastama qazir óńirlerde qyzý oryndalyp jatyr: jańa Ulytaý, Abaı, Jetisý oblystaryn bólý úrdisi jalǵasýda. Almaty oblysynyń ákimdigi Qapshaǵaıǵa kóshti. Osy tarıhı úrdisterdiń qalaı júrip jatqanyn kórip, «Qonys qutty, jaıly hám berekeli bolsyn!» aıtyp, baryp qaıttym. Aımaq basshysy Qanat Bozymbaevpen kezdestim, halyqty alańdatqan túrli máselelerdi talqyladyq. Jergilikti turǵyndarmen de júzdestim, dep jazdy ol.
Depýtat sapar barysynda, jurtshylyqpen áńgimelesýde oıǵa túıgenimen bólise otyrdy.
Jalpy, Prezıdentimizdiń jańa oblystardy qurý qadamynyń máni de, maǵynasy da tereń: ol tek bir oblysty ekige bóle salýdy ǵana qarastyrmaıdy, sonymen birge prezıdenttik bastama Qazaqstanymyzdyń ákimshilik-aýmaqtyq qurylymyn jetildirýdi kózdeıdi. Onyń aıasynda oblystar men eldi mekenderdiń ataýlaryna qatysty ózgerister de pysyqtalǵany mańyzdy. Qapshaǵaı qalasynyń ataýynda Dinmuhamed Qonaevtyń esimi ulyqtalady. Bul bastamany Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev kótergeni málim. 25 naýryzda jergilikti máslıhat depýtattary qoǵamdyq uıymdardan túsken usynys negizinde qalany «Dinmuhamed Qonaev» dep ataý týraly usynysty biraýyzdan qoldady. Endi qala ataýyn ózgertý týraly aqyrǵy sheshimdi Memleket basshysy qabyldap, Jarlyq shyǵarady dep kútilýde, - dep jazdy Baqytbek Smaǵul.
Biraq pikirtalas jalǵasyp jatqan kórinedi.
Keıbir turǵyndar keńes kezinen jabysqan oryssha «-ev» jalǵaýyna nazar aýdartyp, Qapshaǵaıdy «Din-Muhammed» dep ataýdy usynady. Mysaly, Mysyrda demalǵan, saıahattaǵan azamattar Egıpettiń maqtanyshy – Ulttyq park ornalasqan ólke Ras-Muhammed dep atalatynyn biledi. Bul – búkil álemge tanymal brend. Endeshe Qazaqstannyń kýrorttyq bir aımaǵynda, jańa oblysymyzdyń ortalyǵynda Din-Muhammed degen qazaqqa da, ıslam álemine de jaqyn uǵym saltanat qursa, ol da ońdy. Onyń ústine Ýkraınadaǵy soǵystan keıin qazaqtar túgil, ózge ulttardyń ókilderi de -ov, -ev, -ın jalǵaýlarynan arylýǵa tilek bildirip jatyr degendi estidim, - deıdi depýtat.
Depýtat Almaty aýdanyndaǵy Eńbekshiqazaq aýdanynyń keńes ıdeologıasyna jaqyn ataýyn joıyp, «Altyn adam aýdany» dep ataýdy usynady.
Qazaq jeri ULY BABALAR – Altyn Adamdar ómir súrgen óńir. Búkil álemdik qoǵamdastyqty tań-tamasha qaldyrǵan, barshasyn qyzyǵa da qyzǵana qaratqan, biraq tylsym syrlaryn adamzatqa áli ashpaǵan «Altyn adam» aldymen Almaty oblysyndaǵy osy Esik ólkesinen tabyldy. Sodan keıin Qazaqstannyń ár túkpirinen ózge de «Altyn adamdar» tabyldy degen aqparat boldy. Altyn adamdardyń belgileri tabylǵan saıyn, tek sheteldik arheologtar ǵana emes, jahan jurtshylyǵy jalt qarap, qulaǵyn túrip, qazaq jeriniń «Altyn adamdar mekeni» ekenin moıyndaı tústi. Munyń bári – bizdiń quny ólsheýsiz qundylyǵymyz, - dedi ol.
Dúnıejúzinde óne-boıy tolyq altynnan quıylǵan jádiger qansha izdese de, planetamyzdaǵy basqa birde bir jerden, birde bir elden tabylǵan emes! Bul baıyrǵy baı mádenıetimizdiń murasy. Uly órkenıetimizdiń kýási. Ol – bizdiń ónerimizdiń de, mádenıetimizdiń de, tarıhymyzdyń da tereńde ekendigin dáleldeıtin, álem sanasatyn aıǵaq. Endeshe Altyn Adam ataýy tutas bir aýdanda ulyqtalsa, quba-qup.
Memleket basshysy bıylǵy Joldaýynda álemde alapat geosaıası daýyl órshigenin málimdedi. Osynaý almaǵaıyp zamanda, Jańa Qazaqstanda halqymyzdyń birligin, yntymaqty tirligin kúsheıtetin tyń qadamdar jasalǵany jón. «Úlken maqsattarǵa jol kishkentaı qadamnan bastalady» degendeı, osy jolda halyqty alańdatqan árbir ózekti máseleni sheshýge mán berýge tıispiz. Aýyl-aımaqty aralaǵanda maǵan ár óńirdiń adamdary bir suraqty qoıyp júr: ol Almaty oblysyndaǵy Uıǵyr aýdanynyń ataýyna qatysty. Bul máseleniń kóterilgenine uzaq jyl boldy. Ol jaıynda qoǵam belsendileri talaı ashyq hat jazdy. Baspasóz betterinde qanshama maqala jarıalandy. «Osy eski problema Jańa Qazaqstanǵa kóshe me?» dep suraıdy jurtshylyq, - dep jazdy ol.
Tómendegi aıtpaǵym – eldiń pikiri. Sonymen birge, ǵalymdar men zertteýshiler Uıǵyr aýdanynyń ataýyn aýystyrýdyń oryndy ekenin aıǵaqtaıtyn birneshe dálel-dáıekti alǵa tartty. Men talqylaýǵa tamyzdyq retinde ortaǵa salyp otyrmyn.
Sarapshylardyń birinshi dáıegi – aýdandarǵa qandaı da bir ulttyń ataýyn bermegen jón deıdi. Óıtkeni ondaı jaǵdaıda ólke eksklavqa aınalyp ketedi. Aýdannyń osylaı atalýy – Keńes zamanynda qoldanylǵan «bólip al da, bıleı ber» qıturqy saıasatynyń nátıjesi bolsa kerek.
Ekinshiden, bul ataý – ólkedegi áleýmettik shıeleniske janama bolsa da, yqpal etetin faktorǵa aınalypty. Sebebi, keıde turmystyq janjaldar kezde «aýdannyń ıesi kim ekenin umytpa!», «aýdanǵa atyn bergen ulttyń kim ekenin bilip al!» degen sıaqty «kesir, qysyr dáıekteme» alǵa tartylady eken. Tipti mektep oqýshylary tóbelesse de, «bul bizdiń aýdan!» dep judyryqtasatynyn turǵyndar aıtyp edi. Iaǵnı, úı arasyndaǵy qarapaıym taıtalas saıası sıpat alyp ketedi. Demek, aýdan ataýyn ózgertý arqyly turmystyq janjaldardyń saıasılanýyna toqtaý salamyz.
Úshinshiden, 1934 jyly keńestik ıdeologıa negizinde qurylǵan Uıǵyr aýdany – Qazaqstandaǵy naqty bir ulttyń atymen atalatyn jalǵyz aýdan. Áıtpese, ózge etnostar da óz ultynyń atyn aýdanǵa telýdi suraýy ǵajap emes.
Tórtinshiden, shetelden kelgen qonaqtarǵa jer ataýlary qazaq tarıhynan maǵlumat berip turýy qajet. Áıtpese, kartalarda Qazaqstan jerinde Uıǵyr aýdanynyń bolýy álem jurtshylyǵyn jańylystyrady, halyqaralyq qoǵamdastyq uıǵyr memleketi osynda ornalasqan shyǵar dep oılaýy múmkin. Sondaı-aq bul jaıt kórshi QHR-daǵy jahandy alańdatqan aýmaqtyq daýdy qazaq eline kóshirgendeı bolady.
Besinshiden, ataýdy ózgertý – 1881 jylǵy «Peterbor sharty» negizinde Qytaı ókimetiniń qýdalaýynan qutylyp, qazaq elin, Jetisý jerin qonystanǵan, órken jaıǵan baqytty uıǵyr etnosynyń qazirgi urpaǵynyń Qazaq halqyna ALǴYS bildirýiniń bir belgisi bolmaq. Sondyqtan aýdan atyn ózgertýge kózi ashyq, kóńili oıaý jergilikti turǵyndar qarsy emes, qoldaıdy. Aýdan ataýy ózgergenimen, aýdanda uıǵyr tilindegi mektepter jumys isteı beredi, uıǵyr tilinde gazetter ary qaraı shyǵady, uıǵyr mádenıetiniń damýyna da jaǵdaı jasalady, ıaǵnı jergilikti jurtshylyq úshin bári burynǵydaı saqtalady.
Demek, bul aýdandy «Qaradala aýdany» nemese «Sharyn aýdany» dep ózgertý týraly qoǵamdyq bastamanyń birin qoldaǵan jón dep sanaımyz. Atalǵan aýdanda mysaly, İlege quıatyn ataqty Sharyn ózeni aǵady. Eń bastysy, ǵalamsharymyzdyń mıllıondaǵan jylǵy damýynyń kórinisi ári mırasy sanalatyn, búkil álemge tanymal, tabıǵat ǵajaıyby – Sharyn shatqaly da sonda ornalasqan. Onyń ústine Uıǵyr aýdany burynǵy Sharyn bolysynyń negizinde qurylǵan.
Uıǵyr aýdanyn Sharyn nemese Qaradala aýdany dep ózgertý Bolashaǵy birtutas ult jasaýǵa úles qosatyn qadam deıdi qoǵam ókilderi. Eń bastysy, halyqtyń kóńiline kirbiń salyp júrgen, joǵaryda aıtylǵan teris faktorlardy joıýǵa jol ashady. Qalaı bolǵanda, Jańa Qazaqstandy qurý jolynda el tilegin oryndaǵan, halyq qalaýyna qulaq qoıǵan mańyzdy. Elimizdegi ár ólkeniń ataýynyń ózi ulttyq bolmysymyzben bite qaınasyp jatqany lázim. Jańa Qazaqstandaǵy jańǵyrý jańa ataýdan da bastaý almaq, jańa ataýlarymen – tarıhqa da jazylyp qalmaq. Bul usynystar týraly ne oıyńyz bar, pikir aıta otyryńyz, - dedi Baqytbek Smaǵul.
