Qazaq paıdasyndaǵy jerlerdi alady, qystaýlarynan kóshiriledi, qaı jónmen alyp, qaı orynǵa kóshiredi – ony qazaq bilmeıdi. Joǵarǵy hakimderdiń qazaq jeri týrasynda shyǵarǵan nızam, buıryqtary bolsa da, ol buıryqtardy mundaǵylardyń qaısylary ornyna keltirip, qaısylary ornyna keltirmeıdi. «Qazaq jol retin bilmeıdi», – deıdi de, bireýleri jolmenen istemeı, josyp, betimen ketedi. «Mynaýyń jolsyz ǵoı», – dep, qazaq daýlasa almaıdy. Bilmeıtuǵyn qazaqqa bári joldy bolyp kórinedi. Sondaı jolsyz isterden orynsyz jábir kórip, áýre bolyp júrgen qazaqtar kóp.
Qystaý salǵan jerinen aırylyp, qystaıtuǵyn jańa jerdi obshestva bermeı, jer alyp berip ornalastyrýǵa mindetti mekemeler oǵan qabyrǵasy qaıysyp qaıǵyrmaı, eki jyl, úsh jyl, tórt jyl pishen shaba almaı, egin sala almaı, otyrarǵa oryn tappaı sandalyp júrgen qazaqtardy kóz kórip tur. Qazaq jerin alý týrasynda shyqqan nızam, buıryqtardy qazaq bilse, osyndaı jábir kórýshiler azaıar edi deımin. Jol boıynsha: qazaqty qystaýynan kóshirmeı turyp, jańa jerden oryn saılap berýge mindet, qazaq kóshkende daıarlap, shyǵaryp, belgilep bergen jerge kóshpek. Jańa jer bergenshe ornynan qozǵalmasqa. Bul joldy bilmeı, «mujyq qýyp shyǵardy, pálen qýyp shyǵardy, otyra almadyq» deıdi. Mujyq bolsyn, basqa bolsyn, nızamnan kúshti emes. Joldy iske kónýge, jolsyzǵa kónbegennen eshkim aıypty bolmaıdy. «Úı-múlkimizdi kóshirgende durystyqpenen kespedi, arzan baǵalady» dep júrgen qazaqtardy da kóremiz. Osylardyń barlyǵy da qazaqtyń jol bilmegen nasharlyǵynyń kesapaty.
Jalpaq jurttyń bári bolmasa da, jalǵyz-jarym azy da bolsa, paıdalanar degen nıetpen qazaqtyń jerin alý týrasyndaǵy shyqqan nızam, buıryqtardy qazaqshaǵa aýdaryp, birte-birte jurttyń qulaǵyna tıgizbek oıym bar.
Aýǵan mujyqtardy qondyrý úshin hám memlekettiń basqa keregine qajet oryndar alar úshin Aqmola, Semeı, Torǵaı hám Oral oblystaryndaǵy jerlerdiń shamasyn bilmekke.
Jasalyp, 1909-shy jyl, 9-shy ıýnde Mınıstrler Soveti unatyp shyǵarǵan ınstrýksıa, ıaǵnı nasıhat buıryǵy:
1-pýnkt: qazaq paıdasyndaǵy jerdiń artyqtaryn mujyqtarǵa patshalyq keregine shyǵarý joly Tobylsk, Tomsk, Eneseısk hám Irkýtsk gýbernalardy jer kesýge shyǵarǵan nızamnyń 5 24, 127, 129, 130, 134, 154-shi statálarynyń jónimen bólip, osy nasıhat buıryqtyń 2-shi pýnktinen bastap, 19-shy pýnktine sheıin aıtylǵan joldardan tysqary ketpeske.
2-pýnkt: qazaq paıdalanyp otyrǵan jerdiń memleket bıligi jer shyǵarǵanda, qazaqtardyń qazirgi kún kóris halyna qaraı, sharýasyna jeterlik jer qaldyrýǵa. Qazaqqa qalǵanda jetetuǵyn shamasyn, ózderiniń jerles otyrǵan yńǵaıyna qarap, tap-tabyna bólek mólsherleýge.
3-pýnkt: qazaqqa jeterlik jer dep shamalaǵanda ólsheýish bolatuǵyn sol jerdegi qazaqtyń táýir aýqatty degen úıiniń sharýasyna jeterlik jer. Bulaı etkende, jerdiń qaı sharýaǵa jaramdy hám qazaqtyń qaı sharýasy qaı qalypty, ıaǵnı otyryqshy bolyp, mal baǵýdan naǵyz eginshi bolýǵa turmysy qansha jaqyn ıa alys. Qystaýlyq, jaılaýlyq jerlerin qazaqqa bólek qaldyrý kerek oryndarynda: qystaýlyǵyn óz aldyna, jaılaýlyǵyn óz aldyna mólsherlep qaldyrýǵa, jaılaýda az, kóp otyrýyna qaraı.
4-pýnkt: qazaqtarǵa qalatuǵyn jerdiń shamasyn anyqtap bilý úshin Jer mınıstriniń ámirimenen ár túrli jumystar bolady: jerdiń túrin, túgin, eliniń yńǵaıyn, jigin, janyn, malyn, sharýa qalybyn bilýge. Munymenen kórinedi: a) qaralmysh jerdi sharýasy bar qansha úı paıdalanyp otyr, arasyndaǵy qonaqtardybasqakórsetkende; b) qanshaerkekjanybar; v) baǵylatuǵyn qansha maly bar; g) jyrtatuǵyn jeri qansha, shabatuǵyn jeri qansha; d) mal, egin, pishen eldiń aýqatyna qaraı bólip taratqanda qanshadan keledi; j) qandaı sharýaǵa, qansha jer qolaıly ekendigi; z) sýdyń daıar, daıar emesi; k) bir bas maldy asyraýǵa qansha jaıylym, qansha shabyn jer qajet hám orta aýqatty sharýashylyqpen kún kórýge qansha mal jetkilikti.
5-pýnkt: qarastyryp, surastyryp, eseptep bilgennen keıin, jerdi qaı sharýaǵa jaramdy túrine qarap tilim-tilim bóledi hám ár tilimge óz aldyna norma, ıaǵnı plan desátına jer sharýa basyna ıa jan basyna dep, mólsher isteıdi. Jasalǵan normany general-gýbernatorǵa qaraǵan oblystarda general-gýbernator, ol joq oblystarda oblastnoı pravlenıeler Jer mınıstriniń bas mekemesine tapsyrady. Óz oılaryn qosa aıtyp, ony Jer mınıstriniń mekemesi mınıstrlerdiń sovetine kirgizedi, bekitý úshin.
6-pýnkt: qazaqqa mólsherlep qaldyratuǵyn jerdiń esebine qolaısyzjerler kirmeıdi. Mysaly: sýlar, qumdar, ashykólder, kerýen júretin, mal aıdalatuǵyn joldar; bul joldardyń eni jaılaýlyq jerde shaqyrym jarymnan aspaıdy, qystaýlyq jerde ıá qazynaǵa alynǵan jerlerde júz sajynnan aspasqa
7-pýnkt: jer yńǵaıymenen bólgen jerles aýyldardyń sharýasyna jetkilikti dep qaldyrǵan jer jetkiliksiz bolsa, aralarynda maldary kóp baı bolǵannan hám egetuǵyn egini, shabatuǵyn pisheni kóptikten, ol aýyldarǵa muqtajdyǵyna qaraı shamalap, 5-shi pýnkt boıynsha qaldyrǵan sybaǵaly jerdiń ústine qosymsha artyq jer qaldyrýǵa bolady. Mundaı artyq jerdi qaldyrar-qaldyrmas bıligi mınıstrlerdiń sovetinde.
8-pýnkt: qazaqqa jetkilikti jer qaldyrǵanda (5-shi pýnkttaǵy aıtylǵan), kóp ortasyndaǵy jaılaý jerdi ıá qystaý qasyndaǵy jaıylym jerdi, sol aradaǵy jer kindik elden basqa, kóshpe, kelimsek elderde paıdalanyp júrgen bolsa, sol jerdegi sharýaǵa qalyp etilmes mólshermenen kóshpelilerge de jer qaldyrý kerek. Olardyń otyratuǵyn ýaqytyna qarap hám sońǵy jyldarda kóship kelip júrgen úılerdiń sanyna qarap.
9-pýnkt: qazaqtan artylǵan jerdi patshalyq keregine alǵanda, bul alatuǵyn jerler qazaqpenen aralas bolyp, aralaryn úzip, qatynastyrmastaı bolmasyn.
10-pýnkt: patshalyq alatyn jer men qazaq paıdasyna qalatuǵyn jerlerdiń jigin ashqanda, 11-shi pýnktte aıtylǵan oryndarda bolmasa, sózsiz qazaqtyń ózinde qalýǵa tıisti nárseler: a) qazaqtardyń ornyǵyp, qora-qopsy, úı salyp, qystaý etken ornyndaǵy jer; b) qazaqtardyń óz kúshimenen qazylǵan aryqtary, istelgen bógetteri (baılanǵan toǵandary); v) jemis aǵashy egilgen jerleri; e) egindik, pishendik jerler, eginge ıá pishenge qoldan sýarǵandyqtan jarap turǵan jer ıá qoldan sýarsa jaraǵandaı jerler, qazaq paıdasyna sol jerdegi mujyqqa ante mólshermenen qalynady, bul rette qazaqtyń jalǵa bermeı, óz eńbegi sińgen jerlerdiń bári de yqtımalynsha qazaqqa qalatuǵyn jer esebine kirýge kerek; d) adam qoıylyp kele jatqan zırattar, halyq qadirleıtin molalar, nızam jolymen salynǵan meshitter, tanbıe: sharýa keregine ıa ózderi turýǵa qazaqtyń ýaqytsha salǵan qora-qopsy, úıleri turǵan jerlerdi alýǵa bul ýaqytsha salǵan nárse toqtaý bolmaıdy.
11-pýnkt: mujyq poselkalary sýsyz ıa sýǵa muqtaj bolǵan jerlerde, ıakı mujyq jerlerimen qazaq jerleri aralas, attamaly (cherez polst) bolatuǵyn oryndarda, joǵaryda 10-shy ante a, b, v haripteriniń tusynda aıtylǵan jerlerdiń bári de qazaq paıdasynan alynady. Biraq ondaı jerdi alǵanda, sol bolystaǵy jerden, bolmasa ózge bolystaǵy jerden jeri alynatuǵyn qazaqtarǵa, óz jerinde egindik, pishendik jer alyp bergennen keıin hám a, b, v haripteriniń tusynda aıtylǵan eńbegimenen istelgen nárseleriniń baǵasyn tólegennen keıin alý tıis.
12-pýnkt: qazaqtyń egin ekken ıa egin egeıin dep daıarlaǵan jeri patshalyqqa alynatuǵyn bolsa, ol jerler eginin jep alǵansha burynǵy ıesiniń qolynda bola turady.
13-pýnkt: jerinen kóshpekshi ............................. qazaqtarǵa …….………… oǵaırı 10-shy ante a, b, v haripteriniń tusynda aıtylǵan jerlerin alǵandyqtan kórgen zarary úshin, osy nasıhat buıryqtyń 14-16-shy pýnktterinde aıtylǵan jol boıynsha, kóshirýden buryn aqsha tóleý tıis.
14-pýnkt: kóshirmekshibolǵanmúlikterdi, alynbaqshybolǵan jerlerdi, sý úshin jasalǵan nárselerdi, ekken aǵash, eginderin jer jumysynyń chınovnıkteri (proızvodıtel rabot) qaǵıdaǵa tirkeıdi. Ol qaǵıdaǵa jazylady: a) úı ıesiniń esimi; b) jeriniń túri, usta salǵan múlki, ekken aǵashtarymenen; v) úı ıesi, bilim ıesi adamdar, qazaqtyń jer jumysynyń chınovnıgi – bári qosylyp, múlikti jańadan ante qonysqa kóshirýge shyǵatyn rashody; g) buzý rashody, qaıtadan ornatý rashody, synatyn, búlinetin shyǵyndarymenen; e) sý úshin qazylǵan aryqtardyń, baılaǵan toǵandardyń (bógetterdiń), egip shyǵarǵan aǵashtar oǵaırı egýmen shyqqan jer túginiń baǵalary. Bul qaǵıdaǵa basynda bolǵan múlik ıesi, jer jumysynyń chınovnıgi, basynda bolǵan qazaqtyń bilimdi adamdary qol qoıady.
15-pýnkt: bul tirkeý qaǵıda, alynatyn jerdiń jigin ashqan planymen, múlik ıeleriniń suraǵan haqysy shyǵynymenen – bári mezgilgi (vremennaıa) komısıaǵa túsip, sonda pereselencheskıı pravılanyń 145-149-shy statálarynyń jolymen qaralady. Eger jer jumysynyń chınovnıgi tirkegen múliktiń kesken baǵasynyń durystyǵyn anyqtaý qajet bolsa, múliktiń basyna baryp, qaıtadan qaǵıdaǵa tirkep, qaıtadan baǵalaıdy.
16-pýnkt: mezgilgi komısıanyń kesken baǵasyna rıza bolmaǵan múlik ıeleri oblastnoı pravlenıeniń obshıı prısýtstvıesine aryz etedi, onyń aıtqan húkimi – bitim.
17-pýnkt: jer jumysynyń chınovnıgi jeri alynatyn qazaqtarǵa úı basyna bir adamnan shaqyryp, volostnoı ýpravıtel hám aýylnaı starshınanyń aldyndajer alatynjobasyn aıtyp estirtedi. Estirtkenine protokol jasalady, oǵan shaqyrylǵan qazaqtardyń, laýazym ıesi adamdardyń, sheneýniktiń qoldary qoıylady, protokolǵa jazylady: a) sheneýniktiń istemekshi bolǵan plany; b) onyń plany týrasynda qazaqtar aıtyp, chınovnık qabyldaǵan, qabyldamaǵan aryzdary; v) qazaqtyń qabyldanǵan aryzy boıynsha túzetilip shyqqan jerdiń plany, granısa júretin jerlerin qaldyrmaı, túgel tirkeledi.
18-pýnkt: mujyqtarǵa alatuǵyn ıa patshalyq zapasqa shyǵaratyn jerler plany pereselencheskıı pravılanyń (svod zakon, tom İH.) 146-541-shi statálarynyńjolymen qaralyp, bekiledi. Muny qaraıtyn mezgilgi komısıanyń ishinde, jeri ketetin volostnoı sıezben saılanǵan daýys ıesi bir ókil bolady.
19-pýnkt: qazynalyq jerge salynǵan qalalar qazaqtarmenen sýdy qalaı paıdalaný retin pereselencheskıı pravılanyń 145-149-shy statálarynyń joly boıynsha mezgilgi komısıa aıyrady. Komısıanyń húkimderi bolmaǵan jaǵy oblastnoı pravlenıeniń obshıı prısýtstvıesine aryz etedi.
20-pýnkt: otyryp qala retinde bolamyz degen qazaqtarǵa jer bólip beretuǵyn partıalar qazaq paıdasynda qalatyn jerden (5-shi hám 9-shy pýnktterde aıtylǵan) oǵan mujyqtarmen teńgerip, an basyna 15 desátınadan asyrmaı jer kesip beredi. Olardyń húkimet bıleý týrasyndaǵy hám sot reti obshıı kresánskıı polojenıanyń 47-112 hám 154-229-shy statálarynyń jolymenen bolady. Bulaısha oryn alǵan qazaqtardy kazennoı palata úı alymynan shyǵaryp, obrok alymyna túsiredi, oǵan mujyqtarmen qatar alym salyp, sol kazennoı palatanyń bıliginde, oblastnoı pravlenıe qala retine shyqqan qazaqtardyń habaryn jetkizgennen keıin, olardy qazaq esebinen shyǵaryp, mujyq esebine jazý.
21-pýnkt: qala retinde bolamyz dep bútin aýylnaı obshestvanyń bári ıá bir shamasy ǵana, ıá jalǵyz úı ıesi surasa da, az-kóbine qaramaı, 20-shy pýnkte aıtylǵan retinshe ornasady. Obshestvanyń bólek úı bolyp, mujyqtardyń qalasyna kirisip ıa óz aldyna basqa qala bolyp.
22-pýnkt: jer úlesin an sybaǵasymenen alǵandyqtan (20- 21-shi pýnktterdegi) artylyp qalyp, patshalyqqa ketetuǵyn jerler qazaqty tegis oryndastyryp, jer retin ábden túzegenge sheıin jerles úılerdiń, aýyldardyń paıdasynda bolady.
Ahmet Baıtursynuly
"Qazaq jerin alý týrasyndaǵy nızam" maqalasynan
Derekkóz: A.Baıtursynuly. Alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. IV tom. - Almaty, 2013
Alash.kz ulttyq portaly
