17 sáýirde Astanada Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń ardagerleri bas qosty. Radıasıadan zardap shegip, belgili bir dárejede qyrǵı-qabaq soǵystyń qurbanyna aınalǵan burynǵy sarbazdar 35 jyldan astam ýaqyt memleketten medısınalyq kómek kórmegenin, beıbit ýaqytta da óz quqyqtary úshin kúresip jatqandaryn aıtty.Bul týraly Ulysmedia.kz portaly jarıalady.
Ardagerler ózderin «atom sarbazdary» dep ataıdy. Olar Keńes Armıasynyń «Semeı-22» dep atalatyn qaýiptiligi joǵary arnaıy jasaǵynda qyzmet etip, 1989 jylǵa deıin ıadrolyq jarylys jumystaryna qatysqan.
Ardagerler ózderiniń barlyq is-áreketin «qupıa» grıfimen júrgizilgenin aıtty. Olar shırek ǵasyr memlekettik qupıany saqtaımyz dep, qol qoıǵan. Biraq jyldar óte memleket te óz ýádesin umytty deıdi.
«Atom sarbazdarynyń» statısıkasy boıynsha 1949 jyldan 1989 jylǵa deıin Qazaqstanda uzyn sany 10 myńǵa jýyq merzimdi áskerı qyzmetshi ıadrolyq synaqtardan zardap shekken, olardyń 4000-ǵa jýyǵy Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń oshaǵynda bolǵan. Bıylǵy esep boıynsha osylardyń 500-ge jýyǵy jer basyp júr. Qalǵandary áldeqashan marqum bolyp ketken.
– Qyrǵı-qabaq soǵys jáne qarý-jaraq shyǵarýdan AQSH pen KSRO ózara básekege túsip jatqan kezeń edi. Biz áskerı boryshymyzdy ótedik, aldymyzǵa qoıylǵan mindetti abyroımen oryndadyq. 25 jylǵa deıin memlekettik qupıany jarıa etpeýge ant berdik. Al biraq memleket bizdi umytty», – deıdi ardager Baǵdáýlet Nurtazaev.
Iadrolyq synaqtardan zardap shekken zeınetkerler ózderi úshin ǵana emes, urpaqtary úshin de alańdaýly. Óıtkeni radıasıanyń zardaby óz basynan asyp, úshinshi býynǵa, ıaǵnı olardyń nemerelerinen de baıqalýda. Eki jasar Arý Dosymbek – sonyń mysaly. Onyń atasy da Semeı ıadrolyq synaq polıgonynda áskerı boryshyn ótegen. Kishkene sábı qazir arqa bulshyqetiniń atrofıasymen aýyrady. Osy kúnge deıin qamqor qazaqstandyqtar onyń emine qajet 5 mıllıon teńgeni jınaýda. NIVL apparatynyń quny 5571000 teńge turady. Qarapaıym otbasy úshin mundaı somany taýyp berý múmkin emes. Al bundaı otbasylar jalǵyz emes, olar óte kóp.
Bizdiń jalǵyz-aq maqsatymyz bar, ol – arnaıy járdemaqy alý. Olardyń aıtyp otyrǵany – 28 myń teńge.
– Bar bolǵany 28 myń teńge, ony Aýǵan soǵysynyń ardagerleri men Chernobyl apatyn joıýshylar alyp ta júr. Alaıda solardyń qatarynda biz joqpyz, - deıdi «Pavlodar oblysyndaǵy ıadrolyq synaqtarǵa qatysqan qaýiptiligi joǵary «Semeı-22» arnaıy bólimshesi» qoǵamdyq birlestiginiń jetekshisi Qabylbek Omarov.
Mine, osy 28 myń teńgeni alý úshin Semeı polıgonynyń ardagerleri búrokratıa dep atalatyn tozaqqa jeti ret baryp kelýge májbúr. Jáne ony alý úshin ıadrolyq synaqtarǵa qatysqanyn rastaıtyn anyqtama kerek. Mundaı anyqtamany tek Reseı Federasıasy ǵana beredi.
– Qorǵanys mınıstrligi bizdiń qujattardy Reseı Federasıasyna jiberdik deıdi, búginge deıin qansha jyldan beri jiberip kelemiz. Alaıda esh jaýap joq. Al reseılikter óz arhıvterińnen surańdar deıdi.
Muraǵatqa barsaq, olar bizdi «tizimde» bar dep qana anyqtama beredi. Biraq synaqqa qatysqanymyz jóninde málimet joq deıdi. Eger biz ıadrolyq synaqtarǵa qatyspasaq, onda 2 jyl boıy aıǵa qarap, shoshqa baqtyq pa, polıgonda 2 jyl boıy ne istedik? Olar ıadrolyq qarýdy synaǵan kezde, shahtalar túgel jarylyp, kúli kókke ushatyn... Sonda shahtaǵa kimder tústi? Kýrchatov ózi túsip pe ne? Osy shahtalarǵa biz tústik. Radıoaktıvti jáshikterdi biz tasydyq. Osydan keıin radıasıamen baılanysy joq dep qalaı aıtady? 40 jylda qansha adamnan aıyryldyq! Barlyǵynda birdeı dıagnozdyń bolýy kezdeısoqtyq emes», - deıdi Baǵdáýlet Nurtazaev.
Ardagerlerdiń aıtýynsha, olardyń bólimshesi qupıa operasıalarmen aınalysqandyqtan, qazaqstandyq muraǵattarda derekter joq. Olar sol kezde KGB qyzmetkerleri qujattaryn kóz aldynda órtep jibergenin jetkizdi. Degenmen bul olardyń radıasıa alǵanyn joqqa shyǵarmaıdy.
– Iadrolyq jarylystardan keıingi úıindilerdi arnaıy qorǵanys quraldarynsyz tazartýǵa, eksperımenttik janýarlardy (ıt, qoı, jylqy jáne t.b.) jalań qolmen alyp júrýge májbúr boldyq, al Kýrchatovtan bastap ǵalymdar, generaldar arnaıy qorǵanys kıimderin kıetin. Olar bizdiń qalaı jumys isteıtinimizdi alystan baqylap otyrdy», - dedi spıker.
Sharaǵa Qorǵanys mınıstrliginiń ókili Qaırat Keńeshanuly qatysty. Onyń aıtýynsha, ótken jyly vedomstvo qazaqstandyq áskerılerdi synaqtarǵa qatysýshy dep taný týraly 4 myńǵa jýyq ótinish jibergen, biraq tek 4-eýine ǵana rastaý mazmunyndaǵy hat alǵan.
Qatysýshy mártebesin alǵandarǵa zańǵa sáıkes járdemaqy tólenedi. Biz rastaýmen aınalyspaımyz, ony Reseı jasaıdy. Óıtkeni synaqtardy Qazaqstan emes, Keńes Odaǵy júrgizgen. KSRO-nyń quqyqtyq mırasqory Reseı bolyp tabylady jáne olar Odaq ydyraǵan kezde synaqqa qatysty barlyq qujatty alyp ketken. Naqty sanyn aıta almaımyn. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi esebin júrgizedi. Biz 2022-2023 jyldar aralyǵynda 3993 ótinish jiberdik, sonyń tek 4-ýi ǵana «rastaldy» dep keldi, - dedi ol.
Qazaqstannyń mınıstrligi óz otandastarynyń múddelerin qalaı qorǵaıtyny áli belgisiz. Semeı ıadrolyq polıgonynyń ardagerleri radıasıalyq medısına jáne ekologıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynan alynǵan radıasıalyq sáýlelený úlesiniń mólsheri týraly anyqtama - qorytyndy berýdi talap etedi, sonyń negizinde olar tegin em ala alady.
