Búgin, 31 mamyr – saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni.
Elimizde úsh jyl boıy Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıa jumys istep, byltyr jumysyn qorytyndylaǵan edi. Aýqymdy jumys nátıjesinde 311 myń saıası qurban aqtalyp, 72 tomdyq kitap oqyrmanǵa jol tartty. Komısıa qandaı jumys atqardy? Komısıa múshesi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Jamıǵa Tańatarova ne deıdi?
KOMISIA ÚSH JYLDA NE İSTEDİ
2023 jylǵy jeltoqsanda Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıa óz jumysyn aıaqtap, Memlekettik keńesshi Erlan Qarınniń tóraǵalyǵymen Komısıanyń sońǵy otyrysy ótken bolatyn.
Basqosýda Memlekettik komısıanyń jáne onyń aımaqtyq bólimsheleriniń jumysy qorytyndylandy. Otyrysqa qatysýshylar Prezıdenttiń 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy Jarlyǵyna sáıkes qurylǵan Komısıa HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin keshendi ári júıeli jumys júrgizýge múmkindik bergenin atap ótti.
Komısıa, eń aldymen, zertteý-izdeý jáne jınaqtaý-taldaý jumystaryna basa mán berdi. Onyń qyzmetin úılestirý úshin Jobalyq keńse qurylyp, quramyna ǵalymdar, zertteýshiler jáne memlekettik organdardyń ókilderi kirdi. Túrli sanattaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn qamtý úshin naqty taqyryptar boıynsha bólingen úsh ǵylymı top jasaqtaldy.
Ár óńirde aımaqtyq komısıa quryldy. Memlekettik komısıa quramynda 425 ǵalym men zertteýshi, onyń ishinde 260-tan asa maman óńirlik komısıada eńbek etti. Olar elimizdiń túkpir-túkpirindegi 60-tan astam memlekettik jáne vedimistik arhıvte aýqymdy jumys atqardy.
Nátıjesinde, 2,6 mıllıonnan astam qujat pen materıaldan qupıa belgisi alynyp tastaldy. Memlekettik komısıa saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan 311 myńnan astam adamdy aqtaý úshin qoldanystaǵy zańnama aıasynda naqty jumys júrgizdi.
Zertteý nátıjesin ǵylymı turǵyda rásimdeý úshin Memlekettik komısıa materıaldarynyń 72 tomnan turatyn jınaǵy bir serıamen ázirlendi. Saıası qýǵyn-súrginge qatysty zertteý jumysyn Prezıdent tapsyrmasymen qurylǵan XX ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zerdeleý ortalyǵy ary qaraı jalǵastyrdy.
Arnaýly memlekettik arhıvterden 2 jyl ishinde osy Ortalyqqa repressıa qurbandaryna qatysty 688 myńnan astam is jáne 48 myńǵa jýyq esepke alý kartochkasy berildi. Ortalyq HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin týraly qujattardy sıfrly formatqa kóshirip, elektrondy qor qalyptastyryp jatyr. Onyń bári ǵalymdarǵa, zertteýshilerge jáne qalyń kópshilikke qoljetimdi bolady.
ASHYLMAǴAN DEREKTER ÁLİ DE KÓP
Komısıa múshesi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Jamıǵa Tańatarova "Halyq úni" portalyna bergen suhbatynda: «Barlyq oblysta aımaqtyq komısıalar quryldy. Onyń quramyna ár salanyń ǵalymdary, tarıhshylar, fılologter, arhıv qyzmetkerleri, zańgerler, magıstranttar kirdi. Komısıa jumys toptaryn 8 baǵytta uıymdastyrdy. Soǵan saı jospar jasaqtap, óńirlerge jiberip otyrdy. Óz kezeginde, aımaqtar bekitilgen ortaq erejelerdi basshylyqqa alyp jumys istedi. Men Atyraý oblysyndaǵy óńirlik komısıanyń kýlaktardy, baılardy, jartylaı feodaldardy (orta sharýalardy) jáne sharýalardy aqtaý boıynsha qorytyndylar men usynymdardy zerdeleý, daıyndaý jónindegi jumys tobyna jetekshilik ettim», – deıdi.
Biz birden muraǵattarda materıaldar jınaýǵa kirisip kettik. Iaǵnı, qansha adam sottaldy, qýyldy, olardyń qansha mal-múlki tárkilendi, májbúrli túrde qashqan kezde ashtyq, sýyq pen aýrýdan kóz jumǵan eresekter men balalardyń sany qansha degen suraqtarǵa jaýap izdedik. Qazaqstannan tys jerlerge qansha adam qonys aýdarýǵa májbúr boldy, qansha adam qýǵyn-súrginge ushyrady degen sıaqty mańyzdy málimetterdi de basty nazarda ustadyq. Eldi mekenderge issaparlarǵa shyǵyp, jergilikti turǵyndarmen, qýǵynǵa ushyraǵan otbasylardyń týǵan-týystarymen kezdesip, arhıvterde saqtalǵan qujattar men derekterdi anyqtadyq. Úsh jyl ishinde jańadan tabylǵan faktilerdiń nátıjesinde jappaı qýǵyn-súrginnen qurban bolǵan jáne japa shegip, aqtalmaǵan adam sanyn barynsha naqtyladyq, – dedi ol.
«Jumys barysynda 1920-1930 jyldary aımaqta 56 halyq kóterilisi bolǵanyn, olarǵa jetekshilik etken jáne uıymdastyrǵan adamdardyń aty-jónin arhıv qujattarymen dáleldedik. Kóteriliske 6139 adam qatyssa, onyń 668-i sottalǵan, 83-i jer aýdarylǵan, 331-i kóterilis kezinde qaza taýyp, 59-y atý jazasyna kesilgen. Uly Otan soǵysy jyldary Germanıa men basqa elderdiń qolyna túsken 775 qazaqstandyq áskerı tutqyn tizimin taptyq. Gýrev oblysynda ornalasqan NKVD GÝLAG-qa qatysty qujattarǵa sáıkes, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin olardyń týystaryn anyqtap, 300 adamnyń tizimin zerttedik. Basqa da kóptegen istiń basy-qasynda boldyq.
Eń bastysy, úsh jyl ishinde tarıhı oqıǵalardyń ashylmaǵan tustaryn aıqyndadyq, olardy túgendeýge baǵyttalǵan orasan zor jumys atqardyq. Komısıa jumysy toqtaǵanymen bul bastaǵan isimiz ǵylym aıasynda jalǵasýy kerek dep oılaımyn. Óıtkeni, arhıvterde repressıaǵa qatysty ashylmaǵan, zertteýshi qolyna túspegen qujattar men derekter áli de kóp. Solardy ǵylymı aınalymǵa engizý qajet», – dep túıindedi maman.
