Bizdiń jazýshylarymyzdyń kóbi – oryssha oqyǵandar. Olar kóbine qazaqshadan da orysshaǵa jetik. Jetik bolmasa da, jetikke uqsaıdy, jetik bolyp kóringisi keledi.
Sondyqtan olardyń qazaqsha jazǵany da orysshaǵa uqsap turady. Ony jazýshynyń ózi sekildi oryssha oqyǵandar ǵana bolmasa, qara qazaq túsine almaıdy.
Osy kezde burynǵyǵa qaraǵanda, ádebıet jaǵynan edáýir alǵa kettik: basylyp shyqqan kitaptarymyzdyń sany burynǵydan myń ese artyq, gazet, jýrnaldarymyzdyń sany odan da kóp. Biraq durysynda bizdiń ádebıetimiz tek sany jaǵynan ǵana alǵa basqan; sapasyna qalǵanda... maqtanarlyq túgimiz de joq deýge bolady. Jazýshylarymyzdyń kóbi oryssha oqyǵandar bolǵan soń, olardyń qazaqsha jazǵany orysshaǵa uqsaǵan soń, basylyp shyǵyp jatqan kitaptarymyzdyń da, gazet-jýrnaldarymyzdyń da tili qazaqsha bolmaı, orysshylaǵan qazaq tili bolyp otyr. Taza qazaq tilinde basylyp shyqqan sóz óte az: olardyń da kóbi óleńmen jazylǵan kórkem ádebıet. Ony oryssha qazaq tilindegi kóp sózben salystyrsaq, joqtyń az-aq aldy bolady. Sondyqtan san jaǵyna surapyl alǵa ketken ádebıetimizdiń sapasy az emes, múlde joq,– durysynda, joq ta emes, qolyndaǵy maly boryshynan anaǵurlym kem sorlynyń boryshy syqyldy bolady. Kitaptyń bireýiniń tili ǵana qazaqsha da, toǵyzyniki oryssha qazaq tili bolǵan soń, bir qazaqsha kitap pen oryssha qazaq tilindegi bir kitap ekeýiniń bireýiniń paıdasy ekinshisiniń zıanyn óteıdi de, qalǵan segiz kitap taza zıan bolyp shyǵady.
Qazaq tilin iske asyratyn bolsaq, qazaq ádebıetin kúsheıtemiz desek, eń aldymen istiń sanyn salmaqtamaı, sapasyn eskerýimiz kerek. Ol úshin qazaqsha dep jazylǵan sózderdiń álgi kemshilikterin qurtý kerek. Ony qurtý úshin áýeli sol kemshiliktiń qandaı ekenin bilý kerek.
Ol kemshiliktiń biri – dybys júıesi jaǵynan bolatyn kemshilik. Jazýshylarymyzdyń kóbi qazaq tiliniń dybys júıesin elemeıdi: orysshadan alynǵan sózderdi buljytpaı, dál Máskeý orysynyń aıtýynsha jazady:máselen, «Máskeý» demeı, «Moskýa» dep jazady, «komenes» demeı,«komýnızm» ıá «komýnıs» deıdi. Osy syqyldy sózderdiń kóbi-aq ilim keńesinde tekserilip, qazaq tiliniń dybys júıesinshe qabyl alynǵan; qazaq bilimpazdarynyń sıezinde ondaı sózderdiń jalpy negizi de ashylyp, tıisinshe qaýly da shyǵarylǵan. Sondyqtan qazaqsha dep jazylǵan sózderdi qazaqsha jazyp, qazaqsha aıtyp úırengisi keletin kisi ony op-ońaı-aq úırene alsa kerek.
Ekinshi kemshilik – sóz júıesi jaǵynan bolatyn kemshilik, qazaqsha jalǵaý, jurnaqtardy elemegennen bolatyn kemshilik. Jazýshylarymyzdyń qazaqsha dep jazǵan sózine basqa tilderdiń jurnaǵyn jalǵap jiberedi. Máselen, «sosıalızm» degen sóz qazaqsha «satsıal» dep qabyldanǵan, sondyqtan «satsıal» dep, «satsıal» jolyn jaqtaıtyn kisi «satsıalshyl» bolýy kerek edi. Biraq bizdiń jazýshylarymyz olaı demeıdi, – «satsıalıst» ıá «sotsıalıst» dep jazady, – qazaq tilinde «ıst» degen jurnaq joq ekenin eleń qylmaıdy. «Tehnıka» qazaqsha «tehnıke» bolsa, «tehnıkti» qazaqsha «tehnıkeshi» deý kerek qoı, biraq bizdiń jazýshylarymyz «Tehnıkeshini» de orysshalap, «tehnık» dep jazady. Ádebıet tili jalpy halyqtyń aýzyndaǵy tilge de áser beredi,ádebıet bútin halyqtyń tilin tárbıeleıdi. Bizdiń jazýshylarymyz tehnıkeshini «tehnık» dese, qazaqtyń tilin «shy» jurnaǵyn joǵaltyp, «jylqyshyny» «jylq» dep aıtqyzatyn bolyp tárbıeleıdi ǵoı.
Úshinshi kemshilik – sóılem júıesi jaǵynan bolatyn kemshilik. Bizdiń jazýshylarymyz sóılem ishindegi sózderdiń aldynda aıtylatynyn artyna, artyndaǵysyn aldyna ákelip, sózderin oryssha tizedi. «Taıminer joldas» deýdiń ornyna «joldas Taıminer» deý de sol kemshilikke keledi. Bul týraly «Qyzyl Qazaqstanǵa» aıryqsha maqala jazyp edim, sondyqtan munyń erejelerin qaıta aıyrýdyń keregi de joq bolar.
Tórtinshi kemshilik – jalpy kemshilik. Bul kemshilik jazýshynyń orysshany da jete bilmegeninen bolady ıá orysshaǵa jetiktigi asqynyp ketip, bilim býynyna túsip ketkennen bolady. Máselen, «sorpany ishemin» demeı, «sorpany jeımin» deýshiler bar; «bórkim jarasady» deýdiń ornyna «bórkim júredi» deıtinder de joq emes; «ózennen ótý» degendi «ózen arqyly ótý» deıtinder de bar. So syqyldy «surady», «usyndy», «túsindirdi» syqyldy qazaqsha sózderdiń ornyna orysshalap (ıá basqa bir tilmen bolsa da ózi biledi) «suraý qoıdy», «usynys qyldy», («usynys kirgizdi»), «túsinis berdi» deıdi. «Sıezdiń qaýlysynsha» deýdiń ornyna «sıezdiń qaýlysy boıynsha» deıdi. Mundaı kemshilikterdiń árqaısysyn óz aldyna teksermese, barlyǵyn bir jalpy erejege syıǵyzýǵa bolmaıdy. Bet-betimen ketken bylyq sózderde ereje qaıdan bolsyn.
Durysynda, mundaı kemshilikterden qutylý úshin dybys júıesi, sóz júıesindegi erejelerdiń de keregi joq, tek qana jazýshynyń jazýyn qazaqsha qylyp shyǵarýǵa nıeti durys bolsa bolady: «túsinis berý» syqyldy ersi sózderdiń ersi ekeni orysshaǵa jetik jazýshynyń ózine de birden seziledi ǵoı. Sondyqtan jazýshy sózin shynymen qazaqsha jazǵysy kelse, orysshaǵa jetik te, qazaqshaǵa shorqaq ekenin kórsetip qalý syqyldy aıryqsha nıeti bolmasa, «suraý qoıý», «ózen arqyly ótý», «usynys kirgizý» syqyldy soraqylyq bilmegennen bolmaıdy, – ondaı sózderdiń qazaqsha ersi bolatynyn bilmeıtin qazaq bolmaıdy. Sondyqtan ondaı soraqylyqty tildiń zańy jaǵynan tekserýdiń qajeti de joq.
Mirjaqyp Dýlatuly
"Orysshylaǵan qazaq tili" atty maqalasynan
Derekkóz: Saq Q. Alash kósemsózi: Til máselesi.– Almaty, 2014
Alash.kz ulttyq portaly
