A.Besser. 1924 jyly Máskeýde basylyp shyqqan, 80 bet.
Ósimdik kúnniń jaryq sáýlesine, jylylyǵyna, sýǵa qumar. Bizdiń qazaq jerinde aldyńǵy ekeýi kóp, jalǵyz-aq sý joq. Sý jańbyrdan, qardan, shyqtan paıda boldy. Bizdiń jerde qar da, jańbyr da, shyq ta az.
Bir jylǵy jerge túsken sýdy ólsheıtin bilim týraly orynda bálen mıllımetr dep esep qylady. Bir aımaqta jylyna 300 mıllımetr sý túsedi dese, bir desátına jerge 240 myń shelek sý paıda bolady degen bolady. Bir mıllımetr 7 shelek qarsy quda. Osyny umytpaý kerek.
Orynbor, Tekede bir jylǵy sý 300 mıllımetrge jetpeıdi. Qazaq jeriniń kóbinde 150-200 ǵana mıllımetr, Aral teńizinde 100-aq, Astraqanda 150-aq mıllımetr bolady. Orynbor, Teke, Astraqan bizdiń qazaq jeriniń dymqyl sýly Reseıge qaraǵan jıeginde bularǵa qaraǵanda qazaqtyń ózge aımaǵy qurǵaqtaý bolady. Bizdiń qazaq jerinde sýǵa, dymqylǵa baı aımaqtar bıik taýlar: Altaı, Tarbaǵataı, barlyq Alataý, Saryarqanyń Semeı oblysyndaǵy tap beli. Muny da umytpaý kerek.
Reseıde ortasha egin alýǵa jylyna 400 mıllımetr sý kerek. Ana joǵarǵy eseppen bir desátınaǵa 320 myń shelek sý bolady. Bizdiń qazaq jerindegi egin jaman shyǵatyn osy sýǵa bizdiń jerdiń kedeıligi. Qazaqtyń erte zamannan mal baqqany osydan. «Sezim turmys quly» dep Marks aıtqan. Qazaq jerinen biz sý tapsaq, sonda Eýropa sharýa jolyna kóshemiz.
Bizben jıektes Reseı aımaǵynyń egin shyǵys túri mynaý: 1921 jyly 1891-den 1911 jylǵa deıin egin shyqpaǵan jyldar:
Sarytaý gýbernıasynda - 1916, 1921 jyldar.
Bular bizdiń Teke men Bókeıdiń shektes jerleri. Bizdiń qazaq jeri sýǵa bulardan da kedeı. Qazaq tap shóldiń uıasy bolady. Qoı, túıe, jylqy baqqan el bolmasa, qazaq jerinde ózge sharýamen adam ómir súrmeıdi.
Biz synǵa alyp otyrǵan kitapta egin salyp, sharýa túzetý jolyn jazǵan. Sý tapshy jerlerde egindi tóldetý sharasyn qarastyrǵan. Bizdiń qazaq balasy kitap oqyp, sharýa basqarar degen úmitpen, Keńes keńseleri basshylyǵymen biz bu kitapty qazaq tiline aýdaryp, endi muny qazaq sharýalary oqyr dep úmittenip otyrmyz.
Bir jerge qaıta-qaıta bıdaı, suly, tary sala berse, o jer jyldam tozady, bıdaı salatyn jerge laýlap shóp salyp alyp, qaıta bıdaı salsa, ańyz tozbaıdy. Eginshi ańyzyn tastap, jańa jer izdep kóshpeıdi.
Keler jyly egin salatyn jerdi bir jyl buryn aldyn alyp jyrtyp otyrsa, bu jer sý saqtaıdy. Jańbyr az bolsa da, egin shyǵady. Eginniń qandaı tóldeýi jerdi jyrtqan ýaqytqa baılaýly: bir desátınadan aprelde jyrtsa - 108, maıda - 100, ıýnde - 76 put bıdaı alǵan. Tájirıbe tili osy. Osyny umytpaý kerek.
Jazǵyturym ǵana jerdi tyrnap, qazaqsha egin salsa, desátınadan 20-aq put túsedi. Muny da umytpaý kerek. Bizdiń jazyp otyrǵanymyz sýarmaı salatyn egin. Sýaryp salǵan qazaq egini Mysyrdan basqa jerge báıge bermeıdi. Bizdiń jerdiń sýy bolsa, baılyǵy osyndaı!
Qysty kúni egistikke qar jısa, aq qala soqsa, boran ózi qar jıyp beredi. Qardy jeldiń betine kóldeneń jyrtsa qar úıeleıdi. Jylqynyń tebinine qar úıelegenin kórmegen jylqy baqqan qazaq joq. Qar jıylǵan desátınadan 61 put bıdaı ónedi. Osy sekildi aqyl Besser kitabynda jazylǵan.
Qyr balasy.
«Egindi tóldetýge talas» maqalasynan
«Aq jol» gazeti, 07.01.1925 j., №523
Alash.kz ulttyq portaly
