Kúni búgin dúnıede hesh nárseniń asyly bilinbeı qalǵan joq. Hár nárseniń túbi tekserildi, asyly bilindi. Bilimi artyq, kózi ashyq jurttar dúnıedegi adam balasynyń asylyn, násilin tekserip bolyp, barlyǵyn kitapqa jazyp shyǵardy. Bóten jurttar qatarynda ala-bóten – bizdiń qazaq halqynyń asyly tekserilip, tarıhy jazylǵan joq.
Bu kún Azıa kartasynyń tórtten birine ıe bolyp turǵan qansha mıllıon qazaqtyń tarıhy kómeski qalypta turǵan jaıy bar. Tarıh ǵylymynda qansha tarıh jazýshylar shyǵyp, qanshama kitap jazyp shyǵardy. Solardyń arasynda qazaqtyń asylyn anyq qyp aıtatyny joq. Arabsha, túrikshe, orysshada biz kórgen kitaptarda qazaq týrasynda jazylǵan sózderdiń bári de haqıqatqa halaf – ship-shıki ótirik, qanaǵat tabarlyq hesh bir sóz jazylǵan joq.
Tarıh kitaptaryndaǵy kóp hatanyń biri – tarıh jazýshylardyń hesh biri qazaq pen qyrǵyzdy aıyrmaıdy. Qazaq – qazaq, qyrǵyz óz aldyna qyrǵyz, bulardyń arasynda asylar ilgi joq. Túrkimen menen bashqurt qandaı basqa-basqa el bolsa, qazaq pen qyrǵyz da sondaı basqa-basqa el. Orystardyń, ásirese úkimettiń, qazaqty qazaq demeı, qyrǵyz dep júrgeni ras, biraq olar óziniń atty «Kazachıı» áskerinen aıyrý úshin – jańylys bolsa-daǵy – qazaqty qyrǵyz atap júr. Ózimizdiń túrik qaýymdarynyń, ásirese basshylarynyń, qazaq pen qyrǵyzdy aıyrmaǵany hata, keshpestik aıyp (!).
Qazaqtyń qyrǵyz atanbaı qazaq atanǵanyn táýir kórýi orystyń qazaqqa uqsaýy úshin degen noǵaılar da bar. Munysy bet aldyna ylaqqan sóz. Tarıhtyń kórsetýi buǵan ereýil keledi. Orysta buryn atqa miný ádeti bolmaǵan. Osy kúngi hoholsha sıyr jegip, ógiz minip kún kórgen. Bir sypyry halqy, túrikterden kórmekshi, salt-ádet aıtyp, bizdiń qazaqqa uqsaǵannan soń «Kazashıı» («Kazache voısko») atanyp ketken. Orystyń atty áskeri qazaqpyn dese, bizdiń qazaq óziniń atynan aırylyp, qyrǵyz atanyp júrmekshi emes.
Osy ǵasyrdaǵy álem jaryǵyna qazaq kózin ashyp, betin túzese, óziniń qazaqshylyǵyn joǵaltpaǵandaı, jáne ózimizdiń sharq ádetine yńǵaıly qylyp «Qazaq mádenıeti» (Kazakskaıa kúltýra) quryp, bir jaǵynan «Qazaq ádebıeti» (Kazakskaıa lıteratýra) turǵyzyp, qazaqshylyǵyn saqtamaqshy.
Oryssha oqyǵan qazaq jastarynyń moınyna alatyn bir jumysy: mekemeden shetkeri bolǵan hár bir isti orynda, hár bár iste «kırgız» degen jańylys atty qoıyp «kazak» degen atty qoldaýy tıis. Bul bolmaıtyn is, aǵynǵa qarsy (protıv techenıa) degen sóz – sóz emes, biz – sýdy teris aǵyzǵan atanyń balasymyz!
Qazaqtyń tarıhy týrasynda jáne ekinshi hata: osy kúngi qazaqty ulyq Shyńǵys hannan burynǵy zamandarda bolǵan qyrǵyz qaýymynyń násilinen dep túsiný (!). Olaı túsinýdiń hata ekendigi az oılaý menen bilinetin nárse.
Osy kúngi qazaq(tyń) ol qyrǵyzdyń násilinen emes ekendigine dálel tolyp jatyr. Osy kúnde qazaqta qypshaq, arǵyn, kereıit, naıman, qońyrat degen rýlar bar. Bul rýlar anaý qyrǵyzdardan basqa bolyp, olarmenen qatar júrip, qatar turǵan elder edi. Endi qyrǵyzbenen qatar júrgen naımandy qalaı burynǵy qyrǵyzdyń násilinen dep aıtýǵa bolady?!
Qyrǵyz ben qazaq arasynda qandaı basqalyq barlyqty, sózdiń reti kelgen saıyn baıandap turmaqpyz. Ázir uǵatynymyz mynaý: qazaq ben qyrǵyz basqa qaýym; bul qazaq haziret Ǵaısanyń (Isa) ar jaq, ber jaǵyndaǵy qyrǵyzdyń násilinen emes, qazaq «kırgızdikti» qoıyp, qazaqty qýattaýy tıis.
«Qazaq» gazetasynyń ekinshi nómirinen bastalyp «Qazaqtyń tarıhy» jazylyp turmaqshy. Bul jazatyn tarıhymyz onan-munan quralǵan tarıhqa tıisti sózder emes, naǵyz shyn, jete tarıh dáristeri bolady. «Qazaq» gazetasyn úzbesten oqyp turǵan adam qazaqtyń tarıhyn jete bilýge bolady.
Qazaqtyń tarıhyna tıisti sózder, materıaldar jazyp basqarmaǵa jiberýshi bolsa, «Qazaqtyń tarıhyn» jazǵanda paıdalanyp turmaqpyz, hár kimniń istegen-bilgeni bolsa, jazyp turýyn ótinemiz.
«Ǵalıa» shákirtterden Qul Muhammed ápendi Orazaev jáne balalary Máshhúr «Asan qaıǵy» týrasynda esitip-bilgenderin jazyp basqarmaǵa jiberipti. Munyń ishinde biz paıdalanarlyq sózder kóp.
Túrik balasy. «Qazaq» gazeti, 1913 jyl, №3
Derekkóz: Bókeıhan Á. Shyǵarmalary. VIII tom.-Astana, 2018
Alash.kz ulttyq portaly
