حالىق ءۇشىن قام قىلماي، قارىن تويعانىنا ءماز بولىپ، مال ولىمىنە كۇلمەيىك

نازارلارىڭىزعا الاش زيالىلارىنىڭ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا جاريالاعان «قۇرمەتتى وقۋشىلار» اتتى ماقالاسىن ۇسىنامىز.

«زامانىنا قاراي امالى» دەگەن ءسوز بار. مۇنىڭ ماعىناسى — زاماننىڭ تۇرىنە قاراپ ىستەۋ. توڭىرەككە قاراساق، تۇنەرگەن-تۇنەرگەن بۇلتتار كورىنەدى، ءتۇبى قانداي بەلگىسىز، نە بولارىن بىلمەيمىز. نۇر بولىپ جاۋىپ، جەرىمىزدى كوگەرتىپ، نەسىبەمىزدى مولايتار ما؟ بولماسا، داۋىل بوپ سوعىپ، ءۇيىمىزدى جىعىپ، وبششينامىزدى شاشىپ تاستار ما؟

كوزىمىز بۇعان جەتپەيدى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، جەڭدەرىمىز كيىۋسىز، ەتەكتەرىمىز جيىۋسىز اشىلىپ، شاشىلىپ قامسىز جاتقان حالىقپىز. كۇننىڭ نە بولارىنا كوزىمىز جەتپەي تۇر. داۋىلدى جاۋىن ەتۋ قولىمىزدان كەلمەسە دە، ۇيلەرىمىز قيراماي، وبششينامىز شاشىلماي قالۋىنا امال ەتۋ كەرەك ەمەس پە؟ سول امالعا كىرۋگە جۇرتقا مۇرىندىق بولاتىن نارسەنىڭ ءبىرى گازەت. حالىققا گازەتانىڭ كەرەگى قانداي ەكەندىگىن ايتىپ وتكەنىمىز ۇنامسىز بولماس.

اۋەلى گازەتا - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەتا سونداي كەرەك. گازەتاسى جوق جۇرت باسقا گازەتاسى بار جۇرتتاردىڭ قاسىندا قۇلاعى جوق كەرەڭ، ءتىلى جوق ماقاۋ، كوزى جوق سوقىر سەكىلدى. دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن كورۋ جوق، نە سويلەنىپ جاتقانىن ەستۋ جوق، ءوز پىكىرىن ايتۋ جوق. ءبۇتىن دۇنيە جۇزىندەگى حالىقتار تەلەگرام، تەلەفون، پوشتالاردىڭ ورتاسىندا، بىر-بىرىمەن حابارلاسىپ، گازەتا ارقىلى جۇرتقا قاراپ، ءبىر ۇيدەگى ادامداي سويلەسىپ وتىر؛ دۇنيەدە بولىپ جاتقان ىستەر، ايتىلىپ جاتقان سوزدەر — كىمگە پايدالىلىعىن، زارارلى ەكەندىگىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ، پايدالى بولسا شاتتانىپ، زارارلىسىنان ساقتانىپ تۇرادى.

ەكىنشى، گازەتا - جۇرتتىڭ اۋلەت باسىنا قىزمەت ەتەتىن نارسە. ولاي بولاتىن ءمانىسى: جۇرتتىڭ ءبىلىمدى، پىكىرلى، كورگەنى كوپ كوسەمدەرى، وقىعانى كوپ عالىم ادامدارى گازەتا ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ باسشىلىق ەتىپ تۇرادى.

ءۇشىنشى، گازەتا - حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى، ولاي دەيتىنىمىز، گازەتادان جۇرت ەستىمەگەنىن ەستىپ، بىلمەگەنىن ءبىلىپ، بىرتە-بىرتە ءبىلىمى مولايىپ، زەيىنى ءوسىپ، پىكىرى اشىلىپ، پاراساتى جەتىكپەكشى.

ءتورتىنشى، گازەتا - حالىقتىڭ داۋشىسى. جۇرتىم دەپ حالىقتىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتار گازەتا ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شوقىتپاسقا تىرىسادى.

حالىققا گازەتانىڭ وسىنداي پايدالى قىزمەتتەرى بار ەكەندىگىن بىلگەن جۇرتتار گازەتانى كيەتىن كيىمى، ىشەتىن تاماعى، ۇستىندەگى ۇيىنەن سوڭعى كەرەك نارسەگە سانايدى. گازەتانىڭ پايداسىن ءبىلىمدى، ونەرلى حالىقتار كوبىرەك بىلەدى. سوندىقتان نەعۇرلىم ءبىلىمدى، ونەرلى حالىق بولسا، سوعۇرلىم گازەتا-جۋرنالدارى كوپ. ونى مىنادان بايقاۋعا بولادى.

1909 جىلعى ساناققا قاراعاندا، امەريكادا شىعاتىن گازەتا ءھام جۋرنالدىڭ ەسىمى - 12 435، فرانسيادا - 8940، گەرمانيادا - 8000، يتاليادا - 3120، رۋسيادا - 2058 ەكەن. ەڭ ءبىلىمدى ءھام ھونەرلى حالىق امەريكا، سول امەريكادا گازەتا مەن جۋرنال بارىنەن دە كوپ. امەريكادا «سون» دەگەن گازەتانىڭ ءۇيى 23 قابات، بيىكتىگى 61 ساجەن. ونداي ءۇيدىڭ باعاسى الدەنەشە ميلليون بولارعا كەرەك. نەگە دەسەڭ، ول ءۇي تۇرعان قالادا ءۇي ورنىنىڭ جەرى عانا ەكى-ۇش ميلليون سوم تۇرادى.

گازەتانى جۇرت كەرەك قىلماسا، ميلليونداپ كاپيتال ول ءۇشىن جۇمساماس ەدى. وسىلاردىڭ ءبارى دە گازەتا كەرەك نارسە ەكەندىگىن كورسەتەدى.

1907 جىلعى ساناققا قاراساق، رۋسيادا سول جىلى 2173 ەسىمدى گازەتا ءھام جۋرنالدار شىققان ەكەن. ونىڭ 1396-سى ورىس تىلىندە، 867ء-سى باسقا تىلدە. سول 867ء-نىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تاتار قانداستارىمىزدىڭ 30 شامالى گازەتا، جۋرنالدارى بولدى. بىزدە بىرەۋدە بولمادى. ونان بەرى 5 جىل ءوتتى. سول 5 جىلدىڭ ىشىندە گازەتا، جۋرنالداردىڭ سانى بۇرىنعىدان دا ءوستى. ءبىز دە قۇر قالعانىمىز جوق: «ايقاپ» جورنالى شىقتى. ول بۇرىنعىدان گورى جاقسىراق بولسا، ىلگەرى باسقانىمىزدىڭ بەلگىسى. ءبىراق ءبىر ادىم ىلگەرى باسىپ، سونىمەنەن تۇرىپ قالساق، ونىمەنەن الىسقا ۇزاي المايمىز. ىلگەرى باسقاننىڭ. ۇستىنە ىلگەرى باسارعا كەرەك. وزعاندارعا جەتۋ كەرەك، جەتكەندەرىمىزدەن وزۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار توردەن ورىن الىپ جاتىر. تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالىپ جاتىر. ەسىكتە قالماي، تورگە تىرمىسالىق. باسقالار تورگە قالاي بارا جاتقانىنا قاراپ، ءبىز دە سولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەيىك.

باسقالاردىڭ زامانعا قاراي ەتىپ جاتقان امالىن كورۋىمىزگە گازەت جۋرنالدار كەرەك.

«تاۋ مەن تاستى سۋ بۇزار، ادامزاتتى ءسوز بۇزار» دەگەن ناقىل بار. بۇزۋعا قۇدىرەتى كەلەتىن ءسوزدىڭ، تۇزەۋگە قۇدىرەتى كەلەدى. ءسوز - قارۋ، بۇنى بۇزۋعا جۇمساساق، بۇزادى، تۇزەۋگە تۇمساساق، تۇزەيدى. ءسوزىن جۇرتتى تۇزەۋگە جۇمساي باستاعان جۇرتتىڭ ءوزى تۇزەۋگە بەت العانىن كورىپ تۇرمىز. الىستان ىزدەمەي، جاقىننان-اق الايىق. كۇنى كەشە وزىمىزبەن شامالاس، قاتار حالىق تاتار قانداستارىمىز، ءسوزىن جۇرتتى تۇزەۋگە جۇمساي باستاپ ەدى، تۇزەلىپ ىلگەرى زارىعىپ بارا جاتىر.رۋسشا وقىعاننان باسقا، جاستارىڭدى وقىتىپ، كوزدەرىڭدى اشىپ وتىرعان تاتار.

بۇل تاتاردىڭ بىزدەن ىلگەرى كەتكەندىگى. ولار بىزدەن ەمەس، ءبىز ولاردان ۇيرەنىپ جاتقانىمىز ءبىلىم دارەجەسىندە ءبىزدىڭ تومەندىگىمىزدى كورسەتتى.

ال الاشتىڭ ازاماتتارى! اقساق قويداي باسقادان كەيىن قالعانىمىز با؟ جوق، قالماس امالىن ىزدەپ قامدانامىز با؟ قالمايمىز دەسەڭ، قاراپ جاتپالىق. كوپ ىستە كوپ بولىپ جابىلايىق! ساناۋلى، سانالى حالىق ازاماتتارى كومەك ەتىپ، كۇش قوسىپ دەمەر دەگەن ءۇمىت زور. قولىمنان نە كەلەدى دەپ قورىنباڭدار! ۇلتىڭا قىزمەت ەتۋگە نيەت بولسا، جۇمىس تابىلعانداي. كوپ جۇمىستىڭ ىشىندە اۋىرى دا، جەڭىلى دە بولادى. قازاقتىڭ ءبىتىپ، تىنىپ تۇرعان نارسەسى جوق. ھاركىم الىنەن كەلەر جۇمىسىن السىن. جادىمىزدا بولسىن! از نارسە كوپكە سەبەپ بولماقشى. سول دەمەۋ، زورعا سۇيەۋ بولادى. ۇلىق ءىس ۇساقتان ۇلعايادى. كىرپىش زور ەمەس، قالاساڭ قانداي زور ءۇي شىعادى. شوپشەكتەپ جيىپ، شومەلەدەي يلەۋ ىستەيتىن قۇمىرسقانى كورمەيمىز بە؟ ۇلىق ءىس ۇساق ىستەن قۇرالىپ، زور بولاتىندىعىن وسىلاردان اڭعارۋعا بولادى.

اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋداندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ، گازەتامىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇرانىمىزدىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسىپ، قىزمەت ەتۋ قازاق بالاسىنا مىندەت.

حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەسەڭدەر، ازاماتتار، تۋرا جولدىڭ ءبىرى وسى. جول ۇزاق، ءومىر قىسقا، قولدان كەلگەنىن ءومىر جەتكەنىنشە ىستەپ كەتەلىك. مالشا وتتاپ، اساپ ءىشىپ، حالىق ءۇشىن قام قىلماي، قارىن تويعانىنا ءماز بولىپ، مال ولىمىنە كۇلمەيىك. ميللەت ءحالىن ويىمىزعا الىپ، قىزمەت ەتۋدى موينىمىزعا الىپ، تالاپتانعان ءبىر ءىسىمىز. قۇداي ءساتىن سالعاي، «ءامين» دەپ قول جايىپ، «ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ، «اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك!

«قازاق گازەتى»، №1، 1913 جىل

Alash.kz ۇلتتىق پورتالى