مەكتەپ كەرەكتەرى
وتكەن نومىردە قازاققا قانداي باستاۋىش مەكتەپتەر كەرەگىن جازىپ ەدىك، ەندى ول مەكتەپتەرگە نە كەرەك، سول جايىنان جازباقشىمىز.
قازاق بالالارىن انا تىلىندە توتە جولمەن، قولايلى قۇرال- دارمەن وقىتۋ جايىن جاقسى بىلەتىن مۇعالىمدەر ءۇش جىل وقىتقاندابىرتالايبىلىمۇيرەتۋگەبولادى.اناتىلىندەجازىلعان كىتاپتار، گازەتالار، جۋرنالدار و عايري انا تىلىندەگى جازۋ-سىزۋ باستاۋىش مەكتەپتەن شىققانداردىڭ مۇلكىندە بولادى، ياعني سولاردىڭ بارىنەن دە پايدالانۋعا قولىنان كەلەتىن بولادى. ءبىزدىڭ قازىرگى ەل ىشىندەگى مەكتەپتەرىمىزدە جوعارعى ايتىلعان شارتتاردىڭ بىرەۋى-اق بار، ول بار دەگەنىمىز – انا تىلىمەن وقىتۋ. باسقا شارتتارى ورنىنا كەلمەگەن سوڭ، ۇيرەنەرلىك ءبىلىمنىڭ كوبىن بىلمەي، بالالار ازىن عانا ءبىلىپ شىعادى. بىزدە قازىرىندە توتە وقۋ جولىمەن وقىتا بىلەتىن پەداگوگيكا، مەتوديكادان حاباردار مۇعالىمدەرىمىز جوق قاسىندا. باستاۋىش مەكتەپكە كەرەك قۇرالدارىمىز سايلى ەمەس. كەسىپ-پىشكەن پروگرامما جوق. سوندىقتان قازاققا قانداي مەكتەپ كەرەكتىگىن سويلەگەندە، ول مەكتەپكە نە كەرەك ەكەندىگىن دە ايتۋ ءتيىس.
مەكتەپتىڭ جانى – ءمۇعالىم. ءمۇعالىم قانداي بولسا، مەكتەبى ءھام سونداي بولماقشى، ياعني ءمۇعالىم ءبىلىمدى بولسا، بىلگەن ءبىلىمىن باسقاعا ۇيرەتە بىلەتىن بولسا، ول مەكتەپتەن بالالار كوبىرەك ءبىلىم ءبىلىپ شىقپاقشى. سولاي بولعان سوڭ، ەڭ اۋەلى مەكتەپكە كەرەگى – ءبىلىمدى، پەداگوگيكا، مەتوديكادان حاباردار، وقىتا بىلەتىن ءمۇعالىم. ەكىنشى، وقىتۋ ىسىنە كەرەك قۇرالدار قولايلى ءھام سايلى بولۋى. قۇرالسىز ءىس ىستەلمەيدى ءھام قۇرال قانداي بولسا، ىستەگەن ءىس تە سونداي بولماقشى. ءىستىڭ تولىق جاقسى بولۋىنا، قۇرالدار سايلى ءھام جاقسى بولۋى شارت. ءۇشىنشى، مەكتەپكە كەرەگى بەلگىلەنگەن پروگرامما، ءار ءىس كوڭىلدەگىدەي بولىپ شىعۋ ءۇشىن ونىڭ ۇلگىسى يا مەرزىمدى ولشەۋى بولارعا كەرەك. ۇلگىسىز يا مەرزىمدى ولشەۋسىز ىستەلگەن ءىس لوپى-سولپى، يا ارتىق، يا كەم شىقپاقشى. كەرەكسىز نارسەلەردى ۇيرەتىپ، بالالاردىڭ ءومىرىن بوسقا وتكىزبەك ءۇشىن، ۇيرەتەرگە ءتيىستى ءبىلىمدى كەم ۇيرەتپەس ءۇشىن، بالالاردىڭ كۇشى جەتپەيتىن وتە الىسقا سۇيرەپ كەتپەس ءۇشىن، باستاۋىش مەكتەپكە ۇيرەتەتىن نارسەلەردىڭ كەسىمى- ءپىشىمى بولۋعا ءتيىس. سول ءپىشىم پروگرامما دەپ اتالادى.
وتكەن نومىردە ءبىز ايتىپ وتتىك، قازاق ءۇشىن اشىلعان ورىس شكولالارىنىڭ مۇعالىمدەرى، وقۋ قۇرالدارى سايلى دەپ. ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە وقىلاتىن مەكتەپتەرىمىزدىڭ قۇرالدارى، ءمۇعالىمى سونداي سايلى بولۋعا ءتيىس. سوندا مەكتەپ پروگرامماسىن ۇلگەرىپ، ورنىنا كەلتىرە الادى. مەكتەپكە كەرەك نارسەنىڭ ءبارى سايلى بولماسا دا مەكتەپ اقسايدى، پروگرامما بويىنشا ۇستىنە ارتقان جۇكتى دۇرىس الىپ ءجۇرىپ، مەرزىمدى جەرىنە مەزگىلىندە جەتكىزە المايدى. سوندىقتان مەكتەپ كەرەك بولسا، مەكتەپكە نارسەلەرى دە سايلى بولۋى كەرەك.
ءمۇعالىم سايلى بولۋ ءۇشىن، مۇعالىمگە كەرەك ءبىلىمدى ۇيرەتەتىن ورىننان وقىپ شىعارعا ءتيىس. ونداي ورىن قازاق تۇگىل، قازاقتىڭ بۇرىنىراق قيمىلداپ جاتقان نوعاي باۋىرلارىمىزدا دا جوق. قازاقتاردىڭ وزدەرى داريلمۇعالليمات (پەدۋچيليششە – رەد.) اشىپ، مۇعالىمدەرىن سونان وقىتىپ شىعاراتىن زامان الىس جاتىر. قولدان كەلمەيتىندەرىن قويا تۇرىپ، قولدان كەلەرلىگىن دۇرىستاۋ ءتيىس. ورىس مۇعالىمدىك شكولالارىنان شىعىپ، ۋچيتەل بولىپ جۇرگەن قازاق جاستارى بار، مۇسىلمان مەدرەسەلەرىنەن وقىپ، ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن قازاق جاستارى بار. وسىلاردىڭ ەكەۋى دە تولىق مۇعالىمدىككە جارايدى، ەگەردە بۇلاردىڭ بىرەۋ- لەرى مۇسىلمانشا حات ءبىلۋ جاعىنان، ەكىنشىلەرى پەداگوگيكا، مەتوديكا جاعىنان كەم سوقپاسا.
وسى كۇنگى ورىسشا وقىعانداردىڭ كوبى مۇسىلمانشا حات بىلمەيدى، مۇسىلمانشا وقىعانداردىڭ كوبى پەداگوگيكا، مەتو- ديكادان حاباردار ەمەس. قازاقتان تاۋىرىرەك شكول ءھام مەدرەسە بىتىرگەندەر از. ول ازدىڭ ۇستىنە ورىسشا وقىپ، مۇسىلمانشا دا بىلەتىندەرى از. مۇسىلمانشا وقىپ، پەداگوگيكا بىلەتىندەرى از.
جۇرتقا ءتارتىپتى مەكتەپ كەرەك. مەكتەپكە سايلى مۇعالىمدەر كەرەك. مەكتەپتەرگە ءمۇعالىم بولارلىعىمىز جوعارىدا ايتىل- عان ەكى ءتۇرلى جاستارىمىز. ولاردىڭ سايلى ءمۇعالىم بولۋىنا جەتىسپەي تۇرعان جەرىن بىتەگەنە جەتىستىرۋ عانا قاجەت. ورىسشا وقىعانداردىڭ مۇسىلمانشا حات بىلۋىنە بىر-ەكى-اق اي ۇيرەنۋ قاجەت، مۇسىلمانشا وقىعاندار پەداگوگيكانى دۇرىستاپ ۇيرەن- بەگەنمەنەن مەتوديكانى ءبىلىپ، جاڭا ۋسۋلدارمەن تانىسۋىنا وعان دا بىر-ەكى اي ۇيرەنۋ كەرەك. بۇل بىر-ەكى اي ۇيرەنۋ قايسىسىنا دا بولسا، قولدان كەلمەيتىن ءىس ەمەس.
مۇعالىمنەن سوڭعى سايلى بولۋعا ءتيىستى نارسە وقۋ قۇرالدارى. وقۋعاكەرەكقالام، قاعاز، قاراسيا، ساۋىت، وتىرۋعاكەرەكنارسەلەر پۇلعا تابىلاتىن زاتتار. قازىرىندە پۇلعا تابىلمايتىن: قازاق مەكتەبىندە قازاق تىلىندە وقىتۋعا كەرەك كىتاپتار. وتكەن نومىردە قازاق باستاۋىش مەكتەبىندە ۇيرەتىلەتىن بىلىمدەر مىناۋ دەدىك: وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، ەسەپ، شارۋا-كاسىپ، جاعرافيا، جاراتىلىس جايى. وسىلاردى ۇيرەتۋگە كەرەك كىتاپتار قازاق تىلىندە جوق. مىنە، ءقازىر ىزدەسەك اقشاعا تابىلمايتىن قۇرالدار وسى. وسىلاردى ءدۇنياعا شىعارۋ كەرەك. ءبىز بۇلاردى ۋاقىت جەتۋىنشە قولعا الىپ ىستەپ جاتىرمىز. ءبىراق، ءبىر جاعىنان، باسقا جۇمىسپەن بايلانۋلى بولعاندىقتان، ءبىر جاعىنان، باسى اشىق ءماتبۋعامىز بولماعاندىقتان، تەز ۇلگەرىپ بولا الماي جاتىر. شىعا باستاعاندارىنا وكپەسى بار كەيبىرەۋلەر سىن تاققان بولىپ جاتىر. سىناعاندا بىرەۋلەرى ءتىپتى قولىنا الىپ قاراماي، ەكىنشىلەرى قاراسا دا تانىماي سىناپ جاتقان كورىنەدى. اركىم سىناۋ كەرەك ءوزىنىڭ جاقسى بىلەتىن نارسەسىن. بىلمەيتىن نارسەنى سىنايمىن دەپ، قۇر ءوزىنىڭ بىلمەگەندىگىن كورسەتەدى. بىرەۋدىڭ ءبىر نارسەنىڭ بىلەتىن، بىلمەيتىندىگى ىستەگەندە ىسىنەن كورىنەدى.
«ايقاپ» جۋرنالىندا «وقۋ قۇرالى» ەسىمدى قازاق الىپپەسىنە سىن تاعىپ وتىرعاندار جاڭا ۋسۋلداردى بىلمەيتىن ادامدار. ول الىپپە جازىلعان جاڭا ۋسۋلداردىڭ ەڭ جاقسى – ۋسۋل سوتيە جولىمەن. وقۋ كىتاپتارى جازىلادى وقىتا بىلەتىن، ۋسۋلدارمەن تانىس مۇعالىمدەر ءۇشىن. ماشينا ءھام باسقا قۇرالدار جاسالادى سول ماشينا قۇرالداردىڭ تەتىگىن ءبىلىپ پايدالاناتىن ادامدار ءۇشىن. جۇمساۋىن بىلمەي كىنا قويۋ كوزىلدىرىككە كىنا قويعان مايمىل سياقتى بولادى يا اۋزى قيسىق بولا تۇرىپ ايناعا وكپەلەگەن سياقتى بولادى. ءبىز وقۋ قۇرالدارىنىڭ پودرەتىن الىپ ىستەپ جاتقانىمىز جوق. بىزدىكى جامان بولسا، جاقسىسىن شىعارىڭدار. جاقسى شىقسا، جامان قالاتىن.
بۇل وقىتۋ جايىنىڭ تالاسى اقىرەتتە نە بولادى دەپ تالاسۋ ەمەس، قازاق جەردى ولاي يا بۇلاي السا، تۇبىندە پالەن بولادى دەپ تالاسۋ ەمەس. ولار الداعى نارسەلەر. وقىتۋ جايىن كىم جاقسى، كىم جامان بىلەتىندىگىن كوزگە كورسەتۋگە بولاتىن نارسە – پەداگوگيكا، مەتوديكالاردى كامىل بىلەتىن ادامداردىڭ الدىندا الىپپە شىعارۋشى ءھام سىن تاعۋشى، ەكى جاعى سىنعا ءتۇسسىن، تۇتىنعان ۋسۋلى بويىنشا بالالارعا ساباق بەرىپ كورسىن. تالاسپايتىن ورىندا تالاسسىن، اۋىز اۋىرتپاي سونى ىستەۋ كەرەك. ايتپەسە، ءبىلىپ سىن تاققانىمدى، بىلمەي سىن تاققانىمدى جۇرت قايدان ءبىلسىن دەپ مىنەۋ – جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى مەن جاماندى ايىرمايتىن اقماق دەپ ويلاعان بولادى عوي. بۇ جاعىن «ايقاپ» ويلاپ يا ويلاماي ورىن بەرەتىنىنە ءتۇسىنىپ جەتە المايمىز.
پەتەربۋرگتا وىس كۇنى بولىپ جاتقان كەڭەستە رۋحاني ىستەرمەن قاتار مەكتەپ ماسەلەلەرى دە قارالىپ جاتىر، سوڭىرا دۋمادا دا سولاي قارالماقشى. انا تىلىمەن وقىتامىز دەگەن پىكىر – كىلي ورىستان تەگى باسقا، ءتىلى باسقا جۇرتتىڭ ءبارى قۋاتتايتىن پىكىر. انا تىلىمەن وقۋ بىزگە دە كەرەك ەكەندىگىندە ەش تالاس بولماسقا كەرەك. نازاروۆ كەڭەسىندە قازاقتا انا تىلىمەن وقۋعا وقۋ كىتاپتارى جوق دەپ، بىردەن ورىسشا وقىتۋدى قۋاتتاۋشى چينوۆنيكتەر بولعان. سونداي سوزدەر بولماس ءۇشىن انا تىلىندە وقىتاتىن كىتاپتارىمىز بار دەپ ايتۋعا جارارلىق بولۋىمىز ءتيىس.
«قازاق» گازەتاسى، 1914 جىل، 17 ماي، № 62.
ا.بايتۇرسىن ۇلى
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
