اۋىر قانداي قالىڭ ويلار باتپانداي،
دۇنيەنى بىرەۋ ورتەپ جاققانداي.
سادىق اتام، بيشان اجەم مازارى،
مىنا ىستىقتان كۇيىپ-جانىپ جاتقانداي
بۇيىرىپتى جات توپىراق سورىنان
قۇتىلماعان زالىم زامان تورىنان.
سادىق اتام انا جىلى قىزىلدىڭ،
وققا ۇشقانداي جانسىزىنىڭ قولىنان.
وققا ۇشقان، يتجەككەنگە ايدالعان، دارعا اسىلعان، اشتىقتان ولگەن ميلليونداردىڭ ءبىرى، قازاقتىڭ باتىرى، ۇلت قاھارمانى، السىزدەردىڭ قورعانىشى. سادىق كەنەبايۇلىنا تۋعان جەردەن وسىلاي توپىراق بۇيىرماپتى. ولەڭمەن ءورىپ، جۇرەكپەن تەربەپ جازىپ، دۇنيەگە كەلتىرگەن «اياگوز» تاريحي رومانىنىڭ ءاربىر ءعارپىن، ءاربىر جولى مەن شۋماعىن، 15 تاراۋىن، ءتۇيىنى مەن ەپيلوگىن شىنىندا دا جاي كوزبەن ەمەس، تەرەڭ سەزىممەن وقيسىڭ.
ناعاشى اتام – جۇرەك جۇتقان ارىستان،
قاس دۇشپانىن تانيتىن-دى الىستان
ءومىر بويى سادىق پەنەن اقمەت،
قاس جاۋلارى قىزىلدارمەن الىسقان.
ءيا، كىتاپ اۆتورى ادۋىندى اقىن، قوعام قايراتكەرى جۇماش كەنەبايدىڭ قوس اتاسى دا سونا-اۋ ناۋبەت جىلدارىندا قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرە جازداعان قىزىل يمپەرياعا قارسى جان-تانىمەن سوعىسقان. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ون ءۇش جىل قاتارىنان كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا قىزىلدىڭ بەس قارۋىن اسىنعان قالىڭ اسكەرمەن شايقاسقان، اتاقتى، ءسويتىپ ۇرەيلى، قورقىنىشتى «باندى» اتانعان. تالاي جاۋىن جەر جاستاندىرعان مۇنداي باتىرلارىمىزدى ەل نازارىنا ۇسىنۋ، تانىستىرۋ، ۇلگى-ونەگە ەتۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سەبەبى ءبىز قىزىل يدەولوگيامەن ۋلانعانىمىز سونشاما، كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كەلگەندەردى جەك كوردىك. ولاردى جەككورىنىشتى ەتكەن، ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن ساتقىندىققا بالاتقان، «اۋىستىرتقان» نە دەگەن شەبەر يدەولوگيا دەسەڭشى!
جۇماش كوكبورىنىڭ بۇل 572 بەتتىك شىعارماسىنىڭ ماڭىزدىلىعى دا وسى «باندىلاردى» باتىرلار دارەجەسىنە كوتەرۋى.
نە شايقاستار – اقشاتاۋدىڭ بويىندا
نە شايقاستار – اياگوزدىڭ بويىندا
نە شايقاستار – قالعۇتىدا وتكەندى،
كەرەمەت باي قاراقات پەن مويىلعا.
«قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ سياقتى عاشىقتارعا مەكەن بولعان» اياگوز تالاي رەت قىزىل قانعا بويالعان تاريحي جەر. «ءبىر اۋلەتتىڭ وتكەنىنەن سىر شەرتكەن، روماندى اياگوز دەپ اتادىم» دەپ جۇمەكەڭ بۇل ءوڭىردىڭ دە تالاي ناۋبەتتەردى باستان كەشكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن ورەدى.
سان مىڭ ولىك، اياگوزگە كەپتەلگەن،
ونداي-ونداي جايدى اياگوز كوپ كورگەن،
انا جىلعى قىزىل قىرعىن، اشتىقتى
وسى اياگوز ءوز باسىنان وتكەرگەن.
وتكەن حح عاسىر قازاق ءۇشىن ءوشىپ كەتە جازداعان، قايتادان ەس جيىپ، جەلتوقساندا رۋحى اسپانداعان قيلى تاعدىرلى عاسىر ەدى. ولەڭمەن ورىلگەن بۇل رومانعا وسى عاسىردىڭ 1917 – 1952 جىلدارى ارالىعىندا قولدارىنا قارۋ الىپ، كەڭەستىڭ قىزىل قىرعىنعا قارسى شىققان جانە وسى جولدان كوزدەرى جۇمىلعانشا تايماعان، ەسىمدەرى اياگوز، سەمەي وڭىرلەرىنە ءمالىم بولعان ناعىز ۇلت قاھارماندارى – سادىق كەنەباي ۇلى، ونىڭ اسىل جارى بيشان كەنەبايكەلىنى، ورىنبەك بۇرشاقباي ۇلى، احمەت جۇماتاي ۇلى ۇلتى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسكەن، اياگوزدىڭ اقشاتاۋ اۋىلىنىڭ قاسىنداعى قالعۇتىداعى سادىق كەنەباي ۇلىنىڭ كۇشىمەن سالىنعان «اق شكول» مەكتەبىنە اق باتالارىن بەرگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى سياقتى «الاش» كوسەمدەرى جانە ەسىمدەرى قالىڭ جۇرتقا ونشا ءمالىم ەمەس، قازاقتان شىققان اسىل ازاماتتاردىڭ باستارىنان كەشكەن قاندى وقيعالار ارقاۋ بولعان. بۇل كىتاپ دەرەكتىلىگىمەن قۇندى. ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەر اتىمەن جوق. جۇماش كەنەباي قارتتاردان ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن، كوكىرەگىنە جىلدار بويى توقىعان، ءسويتىپ جانارتاۋ بولىپ جالىنداپ سىرتقا جىر بولىپ توگىلگەن، جاڭا تىڭ دۇنيە.
رومانداعى وقيعالار نەگىزىنەن اياگوزدە، اقشاتاۋدا، سەمەيدە، شىڭعىستاۋدا، بارشاتاستا، الاكولدە، الماتىدا، قالعۇتىدا، شىعىس تۇركىستاننىڭ شاۋەشەن، شاعانتوعاي، قارابۋرا، قۇلىستاي، ت.ب. جەرلەرىندە وتەدى. كىتاپتىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى سادىق كەنەباي ۇلى قىزىلدار قولىنان شىعىس تۇكىستاندا اسقان قاتىگىزدىكپەن ءارى ايۋاندىقپەن ولتىرىلسە، ونىڭ قۇداسى ءارى قارۋلاس سەرىگى احمەت جۇماتاي ۇلى، كەڭەستىك قىزىل تىڭشىلار تاراپىنان قارابۋرادا ۇستالىپ، اياگوزدە سوتتالىپ، اۋەلى ءولىم جازاسىنا، كەيىن 25 جىلعا كەسىلىپ، قاراعاندىداعى الەمگە ايان كارلاگ لاگەرىندە بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمادى.
وقىرماندى جۇماش اعامىزدىڭ ءاربىر ءسوزى، شۋماعى، ءاربىر تاراۋى جاسىنداي جارقىلداپ حح عاسىر باسىنداعى قازاق ەلىنىڭ تاريحي وزگەرىستەرىنە، وقيعالارىنا جەتەكتەپ اپارىپ، ونداعى الماعايىپ كەزەڭدەگى اق پەن قىزىل قىرعىنى، بايلاردى تاركىلەۋ، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، نكۆد اباقتىلارىنداعى ادام جانى توزگىسىز ازاپتاۋلار، شولاق بەلسەندىلەردىڭ ساتقىندىعى مەن قانىپەزەرلىگىنە كۋا ەتەدى، اشىندىرادى، كوزدەرىنە جاس العىزادى.
مىنا زامان، قاي زامان،
نە بولدى ءوزى اينالام؟
قاي سۇمدارعا جەم بولدى،
ءتورت تۇلىگىم ايداعان.
جايلاۋىمدى جاۋ العان،
قىستاۋىم دا تونالعان.
جول تابا الماي تۇيىقتان،
قايران ەلىم قامالعان.
شاكارىم قاجىعا ارنالعان ارناۋلى تاراۋدا:
تايعان ەمەس الاشتىقتار جولىنان،
ۇلتقا ارنادى بار كۇشتەرىن مولىنان.
بىزگە جيەن شاكارىمدەي قاجى دا
اجال قۇشقان قاراسارتوۆ قولىنان، –
دەپ اششى شىندىقتى ءبىر قوپارىپ تاستاسا، ال مىنا جىر جولدارىندا وسى ناۋبەتتەردى جاساعان قازاقتىڭ ءوزى ەكەنىن جۇرەگى اۋىرا سىر شەرتەدى.
زامان ەدى-اۋ، اۋمالى دا توكپەلى،
ەكى جاقتىڭ از با، قاندى توككەنى؟!
ءبارى قازاق! بىر-بىرىنە جاۋ بولعان،
قالاي قيام ءبىر جاعىنا وكپەنى؟…
ال سول قازاقتىڭ جان دۇنيەسىن لايلاعان، رۋحىن سىندىرعان، نامىسىن تاپتاعان، ءسويتىپ قاسيەتتى جەرىن جاۋلاعان كىمدەر؟
ءتىلىن الىپ، ورىس قىلىپ بالاسىن،
قازاعىمنىڭ ۋلاندىرعان ساناسىن،
باسىپ قالعان كەلىمسەكتەر ەسەپسىز،
قازاعىمنىڭ ۇلان-بايتاق دالاسىن.
ءبىزدىڭ ءدىنىمىزدى جويىپ، ۇلتىمىزدى كاپىر ەتىپ، قاسيەتتى مەشىتىمىزدى بۇزىپ، كيەلى قۇرانىمىزدى ورتەپ، يمانىمىزدى اقساتۋعا تىرىسقانداردىڭ قىزىل مەملەكەتى ءقازىر قايدا؟
قىزىل يتتەر قورلاعان،
قازاعىمنىڭ ءدىنى ءۇشىن!
بۇگىن ءقاۋىپ تورلاعان،
قازاعىمنىڭ ءتىلى ءۇشىن!
شامىرقانىپ وسىلاي جاۋىنا دەس بەرمەگەن، قانىن سۋداي اعىزعان سادىق سىندى ءباھادۇر اعالار ەرلىگىن اسپەتتەسەك، ەلگە، جۇرتقا تانىتپاساق، ءسويتىپ رۋحىمىزدى اسقاقتاتىپ، نامىسىمىزدى جانىماساق، وندا نەسىنە جەر باسىپ ءجۇرمىز؟! 5 ملن-داي قازاقتى جۇتقان اشارشىلىق الاپاتىنا دا اقىن كوز جاسىن توگىپ ۇڭىلەدى.
بۇل اشتىق جۇرتتى قىناداي قىرىپ جالماعان
اۋىلدا بۇكىل… تىگەرگە تۇياق قالماعان
كيىز ءۇي بىتكەن تۋىرلىق، تۇڭىلىك جۇلىنىپ،
قازاقتار عانا شەتىنەن جاتىر قىرىلىپ.
قازاقتار عانا! ءيا، وكىنىشكە وراي تاريح سولاي دەيدى. اقىن اقيقاتىن جىرمەن جەتكىزدى. ال ايتىلماي قالعان سىرلار قانشاما؟!.
جۇماش كەنەباي كوكبورى اعامىزدىڭ وقىرمان قولىنا ەندى عانا تيگەن «اياگوز» تاريحي رومانىن وقىپ شىعىپ، بۇگىن يگى تىلەگىمىزدى ايتىپ، كىتاپ تۋرالى باعامداعان كەيبىر ويلارىمىزدى قاداۋ-قاداۋ ەتىپ جەتكىزۋگە تىرىستىق. بۇل روماننىڭ وزەگى عانا. تاريح قاتپارىن اقتارىپ، قايماعىن سىپىرىپ وقىرمانعا ۇسىنعان بۇل روماندا سان-سان تاقىرىپتاردى قاۋزاۋعا بولادى. ماسەلەن سامساعان جەر اتاۋلارىن جاۋدىرەتىپ، مولدىرەتىپ جەتكىزگەن اقىننىڭ بىلگىرلىگىنە، بىلىكتىلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ. ءان، جىر جانە ءانشى، جىرشىلار لەگى وزىنشە ءبىر كەرۋەن. ءسوز پاتشاسى، ءسوز ساراسى تۋرالى ءىنجۋ جىرلار لەگى ءبىر كوش. سىنشىلار مەن اقىندارعا ارتىلار جۇكتى قارا نار دا كوتەرە الماس. ەڭ باستىسى «اياگوز» اتتى تولىمدى، تۇششىمدى، كەسەك دۇنيە كەلىپتى. جۇماش اعامىز باتىر بابالارىنا، اسىل انالارىنا ارناپ الىپ ەسكەرتكىش سومداپتى. قۇتتى بولسىن! پەرزەنتىڭىزدىڭ باۋى بەرىك بولسىن!
جەتتىك پە كۇنگە-كەنەباي بابام
كوكسەگەن،
عاسىردان-عاسىر جالعاسقان ۇلى
كوش كورەم.
جولىمدى قۋعان ۇرپاقتارىمنىڭ
بىرەۋى،
بۇل جىردىڭ الدا جالعاسىن
جازار دەپ بىلەم.
لايىم سولاي بولعاي!
ەرتاي ايعالي ۇلى
