وتكەن ايدا رەسەي توڭكەرىسىنە 20 جىل تولدى. 1917 جىلدىڭ 12-16 ناۋرىز كۇندەرىندە ەسكى ءتارتىپ قۇلاپ، جاڭا ءتارتىپ ورناعانىن قۋانا قارسى العان بىزدەر، ول كەزدە ءوزىمىز زور قۋانىشپەن قارسى العان وسى جاڭا ءتارتىپ حالقىمىزدىڭ باسىنا بۇرىنعىدان بەتەر قاسىرەت اكەلەرىن ويلاماعان ەدىك. حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن جاڭا قاسىرەتتى پاتشانىڭ تاقتان تايدىرىلۋىمەن بايلانىستىرۋ جانە پاتشانىڭ تاقتان تايدىرىلۋىن ونىڭ سەبەبى ەتىپ كورسەتۋ تاريحتى بۇرمالاپ، اقيقاتقا قارسى كەلگەندىك بولىپ شىعار ەدى.
ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسكەن جاڭا قاسىرەتتى پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋى اكەلگەن جوق. كەرىسىنشە، قارعىس اتقان پاتشالىق ءتارتىپ ءبىزدىڭ جاڭا كاسىرەتكە دۋشار بولۋىمىزعا جاعداي ازىرلەپ بەردى. رەسەي يمپەرياليزمىنىڭ باتىسىنا، ەۋروپانىڭ بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنا ورنالاسقان حالىقتار اراسىندا ورىستاردان مادەنيەتى جوعارى بولىپ كەلگەن 30 ميلليونداي تۇرعىنى بار پولشا جانە شاعىنداۋ بولسا دا يدەولوگياسى سالاۋاتتى، ساياسي ساناسى جوعارى فيندەر عانا ەمەس، ءتىپتى كىشكەنتاي ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆالار دا تاۋەلسىزدىگىن الىپ، مەملەكەتىن قۇرىپ نىعايىپ بارادى. ەسكى ءتارتىپتىڭ قۇلاۋىمەن ولار «حالىقتار تۇرمەسىنەن» قۇتىلدى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ بوداندىققا ءتۇسىپ قالماۋىنا حالىقارالىق جاعدايدىڭ وڭ كەلۋى كومەكتەستى.
ءبىزدىڭ توڭكەرىستەن كەيىن قايتادان قۇلدىق بۇعاۋعا ءتۇسىپ قالۋىمىز پاتشالىق جۇيەنىڭ كۇيرەۋى سالدارىنان بولماعانىن وسى ەلدەردىڭ ءومىرى انىق كورسەتىپ تۇرسا كەرەك.
باسقا ءبىر جاقتاردا، سول قاتاردا ءبىزدىڭ تۇركىستاندا دا وقيعالار باسقا باعىتتا دامىدى. ءبىز ەندى پاتشالىق بيلىكتىڭ مۇراگەرى ورىس پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ تەپكىسىنە ءتۇسىپ قالدىق... بۇعان ەڭ الدىمەن، ارينە، پاتشالىق ءتارتىپ، ونىڭ وتارشىلدىق ساياساتى كىنالى. پاتشالىق وتارشىلدىق ساياسات باسقا ەشبىر جەردە ءدال تۇركىستانداعىداي قاتىگەز بولماعانىن دا ەستەن شىعارماعان ءجون.
ورىس پاتشالىعى حالقىمىزدى كاراڭعىلىق پەن ناداندىقتا ۇستاۋعا، ماتەريالدىق جانە رۋحاني جاقتان السىرەتۋگە بارىن سالىپ باقتى. تۇركىستاندى ورىس كەلىمسەكتەرىمەن تولتىردى. اتامەكەنىمىزدىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن سولاردىڭ يەلىگىنە بەردى. وقۋ-اعارتۋ جولىنا قات-قابات كەدەرگىلەر قويدى. مەكەمە باسقارۋ ىستەرىنە ارالاستىرمادى. پاتشانىڭ قۇلاۋىمەن «ۇلتتار تۇرمەسىنىڭ» ەسىگى اشىلدى. امال قانشا، ءبىز وسى مۇمكىندىكتى دۇرىستاپ پايدالانا المادىق. قاراڭعى زىنداننان جارىق دۇنيەگە شىعا سالىپ، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى بىرلىگىمىزدىڭ السىزدىگىن قاتتى سەزىندىك. سەگىز اي بويى (ناۋرىزدان قاراشاعا دەيىن) قانى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءتاسىلى، تاريحى ءبىر حالقىمىزدى ىشتەن ىرىتكەن ىندەتتەرگە – ناداندىققا، كورسوقىرلىققا، ساياسي ساۋاتسىزدىققا قارسى كۇرەسۋمەن عانا شۇعىلداندىق. ەكى جەردە ەكىنىڭ ءتورت بولاتىنى ءتارىزدى كوزگە ۇرىپ تۇرعان اقيقاتتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ الەك بولعانداردىڭ ارەكەتىن كورۋدەن اسقان كاسىرەت بولماسا كەرەك. ءبىز وسىنداي كۇيدى باسىمىزدان كەشىردىك.
سودان بەرى جيىرما جىل ءوتتى. اتامەكەنىمىزدىڭ بارلىق جەرىندە ءوز پەرزەنتتەرىمىزدىڭ قانى سۋشا اقتى. وتكەن كۇندەردى ەسكە تۇسىرۋدەگى ماقساتىمىز: باستان كەشكەن قاسىرەتتەرىمىزدىڭ سەبەپتەرىن سارالاۋ، حالقىمىزدى تاۋەلسىزدىككە باستايتىن، ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋعا جەتكىزەتىن ەڭ تۋرا جولدى انىقتاپ الۋ بولىپ تابىلادى.
ءبىزدىڭ باستان كەشىرگەن قاسىرەتتەرىمىزدىڭ سەبەپتەرى، بىرىنشىدەن، قارعىس اتقان پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى. ەكىنشىدەن، تاعى سول پاتشالىق رەسەيدىڭ زۇلىمدىعى كەسىرىنەن تۋىندايتىن ءوزىمىزدىڭ السىزدىكتەرىمىز. ەندى، مىنە، پاتشالىق رەسەي كەلمەسكە كەتتى. الايدا ول قالدىرعان ميراستار – ءبىزدىڭ السىزدىگىمىز، ءبىلىم، عىلىمنان ارتتا قالعانىمىز – تەز ارادا جويىلا قويمايدى.
وسى ارالىقتا وتكەن جىلدار تەككە كەتكەن جوق. ارتىنان بولعان كوتەرىلىستەر، ءومىر ءسۇرۋ، ءبىلىم الۋ جولىنداعى ازاپتى، ءتىپتى، كەيدە قان توگىلۋگە دەيىن باراتىن تالاس-تارتىستار بارىسىندا جيناقتالعان تاجىريبەلەر حالقىمىزدى عايىپتان بولاتىن كەرەمەتتەرگە سەنگىشتىك اڭقاۋلىعىنان ارىلتتى. جاۋلارىمىزدىڭ باسپاسوزدەرى جاي حالىق بۇقاراسى اراسىندا عانا ەمەس، ءتىپتى پارتيا ۇيىمدارى ىشىندە دە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇشتەردىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانى تۋرالى بايبالامعا تولى ماتەريالداردى كوپتەپ جاريالاۋدا.
مۇنىڭ ءوزى، ارينە، حالقىمىزدىڭ ەسكى تانىم-تۇسىنىكتەن ءبىرجولا قۇتىلىپ، ۇلت-ازاتتىقتىڭ تۋرا جولىنا تۇسكەنىن كورسەتەدى. تۋرا جولعا تۇسكەندىك جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن قاجەتتى بارلىق شارتتاردىڭ كەپىلى بولا المايدى. حالقىمىزدىڭ اراسىندا، سونداي-اق مۇعاجىرلارىمىز ىشىندە دە ەشقانداي كاتەلەسپەيتىن جانە حالقىمىزدى باسقا تۇسكەن بارلىق ازاپتان قۇتقارۋدىڭ بارلىق جولىن بىلەتىن «اقىلشىلار» كوپ-اق. ولاردى تىنداساڭىز، حالقىمىزدى وسى زامانعى ەڭ قاتەرلى جولعا باستاعىلارى كەلەتىنىن اڭعارۋ كيىن ەمەس.
اراب ەلدەرىندەگى، ءۇندىستانداعى جانە باسقا جەرلەردەگى جەرلەستەرىمىزدىڭ بىزگە جازعاندارىنان بەلگىلى بولىپ وتىرعان بۇل «جول» تۋرالى بۇل جەردە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالىپ جاتپايمىز. ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ «الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالا» دەگەن ءسوزىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. بارىنەن بۇرىن ءوز قاتارىمىزدى، تۇركىستاندىق بىرلىگىمىزدى كۇشەيتەيىك. تۇركىستاننىڭ جۇدىرىقتاي جۇمىلعان ۇلتتىق بىرلىگىن رەسەيدەن ايرىلۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان باسقا حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مايداندارىمەن تىعىز ۇيلەستىرە وتىرىپ، ورىس يمپەرياليزمىنە قارسى قۋاتتى كۇش ۇيىمداستىرىپ، بىرگە قيمىلدايىق. ورىس يمپەرياليزمىنە قارسى كۇرەس مايدانىنداعىلاردىڭ ۇلتىن، ءدىنىن، ءناسىلىن، پارتياسىن تەرگەپ-تەكتەمەيىك، الالامايىق. تەك وسىنداي جول عانا ءبىزدى ۇلتتىق ازاتتىققا جەتكىزە الادى... بۇدان باسقا جولداردىڭ ءبارى الدامشى، تۇيىق... ءوزىنىڭ ىشكى بىرلىگىن نىعايتا العان حالىقتار عانا تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزە الادى. جانە ونى قورعاپ قالا الادى. ءوز ىشىندە بىرلىگى جوق مۇراتسىز ۇلتتى سىرتتاعى كۇش، ول ءتىپتى قانداي جاناشىر بولسا دا قۇتقارا المايدى.
ءتورت ءجۇز ميلليون تۇرعىنى بار جۇڭگو كورىنگەنگە جەم بولىپ جاتىر. كىشكەنتاي عانا پورتۋگاليا مەن بەلگيالار وزدەرىن قىتايدىڭ بيلەۋشىلەرى رەتىندە سەزىنەدى. ءبىر ەسەپتەن ول سولاي بولۋعا ءتيىس تە. كىشكەنتاي عانا فينليانديانى پاتشالىق رەسەي ءبىرجولا بويسۇندىرا الماعانىنا دا كۋا بولىپ وتىرمىز. وسى ەكى مىسال تۇركىستاندىقتاردىڭ كوز الدىندا قاشان بولسىن جارقىراپ تۇرعانى ابزال. رەسەيدىڭ اناداي نەمەسە مىناداي ءبىر ساياسي ءتۇزىمى ونىڭ شەت ايماقتارىنا، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تۇركىستانعا دا سايكەس كەلەتىنىن ايتىپ جۇرگەن ادامدار دا تابىلادى.
فرانسيانىڭ اتاقتى توڭكەرىسشىسى دە سانتە بەۋەدەن «فرانسيا تاعىنا بوربون، ورليان، بوناپارتتاردىڭ قايسىسىن لايىق كورەر ەدىڭىز؟» – دەپ سۇراعاندا، ول ويلانباي-اق: «مەن ءۇشىن موينىما كىمنىڭ ءمىنىپ وتىرۋىن تاڭداۋ ماڭىزدى ەمەس، موينىما ەشكىمدى دە مىنگىزبەۋ ماڭىزدى»، – دەگەن ەدى. ءبىزدىڭ جاۋابىمىز دا سونداي بولۋى ءتيىس. بىزگە ورىستىڭ ءارقالاي ءتۇزىمىنىڭ قاجەتى جوق. ءبىز وزىمىزگە لايىق ەركىن جانە تاۋەلسىز ءومىر قۇرعىمىز كەلەدى.
ءبىزدى ازاتتىققا جانە تاۋەلسىزدىككە باستايتىن ەڭ توتە جانە ەڭ قىسقا جول – تۇركىستان ۇلتتىق مايدانىنىڭ ىشكى بىرلىگىن بارىنشا نىعايتۋ جانە ونى ۇلت-ازاتتىعى جولىندا كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان باسقا حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ورتالىقتارىمەن تىعىز ۇيلەستىرۋ. بۇلاي بولماعان جاعدايدا ازاتتىق پەن بوستاندىق تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. توڭكەرىستىڭ جيىرماسىنشى جىلىندا وسى اقيقاتتى ءبىر ءسات ەسكە الىپ، زەردەمىزگە مىقتاپ تۇيگەنىمىز ابزال.
مۇستافا شوقاي
«ۇلتتىق ەركىندىك جانە ازاتتىق جولى» ماقالاسىنان، 1937 جىل
دەرەككوز: شوقاي م. تاڭدامالى. 2-توم. - الماتى، 1999
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
