اۋعانستاننىڭ بيلىگى "يگيل-دايش" (قازاقستاندا تىيىم سالىنعان) لاڭكەستىك ۇيىمىنىڭ ءبىر قاناتى ورتالىق ازيا ەلدەرىندە جاسىرىنعانىن مالىمدەدى.
اۋعان ەلىنىڭ تىزگىنىن قولىنا العان تالىپتەر قوزعالىسىنىڭ (قازاقستاندا تىيىم سالىنعان) قاتارداعى ساياسي كەڭسەسىنىڭ باسشىسى سۋحەيل شاحين اتالعان تەرروريستىك ۇيىمىنىڭ "ءۋاللايات حوراسان" ("ۆيلايات حوراسان") اتاۋىمەن تانىلعان اۋعاندىق قاناتى بۇگىندە اۋعانستاننان تىس جەردە تىعىلىپ جۇرگەنىن جەتكىزدى. ولار ماسكەۋ تۇبىندەگى "كروكۋستا" ۇيىمداستىرىلعان تەراكتىنى ءوز موينىنا الدى.
"حوراساننىڭ ءبىرقاتار مۇشەلەرى سول بويى اۋعانستاندا قالۋى مۇمكىن. ءبىراق ەندى "حوراسان" ورتالىق ازيادا، يراندا، ءۇندىستاندا، پاكىستاندا ورنىقتى. قازىرگى كەزدە ولار نەگىزىنەن اۋعانستاننان تىس جەرلەردە جاسىرىنعان. ونىڭ ۇستىنە ءبارى بىردەي اۋعانستاننىڭ ازاماتتارى ەمەس"، – دەدى سۋحەيل شاحين.
ونىڭ ايتۋىنشا، تالىپتەر حوراساندىقتارمەن كۇرەسەدى جانە اۋعانستاندى ولاردان ارىلتىپ شىعۋعا كۇش سالادى. ويتكەنى "تاليبان" ءتول ىقپال ايماعىندا وزىنە بالاما كۇشتىڭ بولعانىن قالاماسا كەرەك.
وسىنىڭ الدىندا رەسەيلىك "ريا نوۆوستي" كۇش قۇرىلىمدارىنداعى دەرەككوزدەرىنە سىلتەمە جاساپ، "كروكۋستا" لاڭكەستىك اكتى جاسادى دەگەن كۇدىككە ىلىككەندەردىڭ "ءۋاللايات حوراسانعا" Telegram-ارناسى ارقىلى تارتىلۋى مۇمكىن ەكەنىن جازدى.
رەسەيلىك "ۆاجنىە يستوريي" پورتالى تەلەگرام مەسسەندجەرىندە "ۆيلايات حوراسان" قوعامداستىعىنىڭ كريپتواميانىن تاپتى.
"ماسكەۋ تۇبىندە لاڭكەستىك اكتى جاسالا سالا، ول كريپتوامياننان بىردەن 2 525 دوللار شەشىپ الىنعان. ۇستالعان شامسيدين ءفاريدۋنيدىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ كارتالارىنا سونشا قاراجات تۇسكەن. "ۆيلايات حوراسان" تەرروريستىك توبىنىڭ تاجىكستاندىق قاناتىنا تيەسىلىلىگى ءبىرقاتار فاكتور بويىنشا بايقالاتىن تەلەگرام-چاتتاردىڭ تۇتاس جەلىسىن انىقتادىق. تاجىك ءتىلىنىڭ يەگەرىنىڭ كومەگىنە جۇگىنۋ، سونداي-اق شىعىستانۋشى رۋسلان سۋلەيمانوۆپەن كەڭەسۋ ارقىلى ولاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ مازمۇنىمەن تانىسا الدىق. چاتتاردا "يگيل-دايشتىڭ" جاقتاۋشى-سيمپاتيزانتتارى، ماماننىڭ ايتۋىنشا، ساۋاتسىز جانە تۇسىنىكسىز ءبىر سلەنگ قوسىلعان تاجىك تىلىندە ءوزارا تىلدەسەدى"، – دەپ ءمالىم ەتتى پورتال.
شىعىستانۋشى رۋسلان سۋلەيمانوۆتىڭ بايلامىنشا، لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ تابىنۋشىلارى ورىس، پارسى جانە اراب سوزدەرى قوسىلعان تاجىك ءتىلىن پايدالانادى. اتالعان چاتتاردا، ونلاين-ەفيرلەردە ولار الدەبىر تۇلعالارىنىڭ ۋاعىزدارىن تىڭدايدى.
23 ناۋرىزدا تۇتقىندالعان فاريدۋني تەلەگرامدا ۋاعىزداردى تىڭداعانىن، سودان كەيىن ونىمەن بەلگىسىز بىرەۋ حابارلاسىپ، ادامداردى جاپپاي قىرىپ سالۋعا ۇگىتتەگەنىن، سونداي-اق سونى جۇزەگە اسىراتىندار توبىنا 500 مىڭ رۋبل تولەۋگە ۋادە ەتكەنىن ايتتى.
"ۆاجنىە يستوريي" تەلەگرام-چاتتار ارقىلى سودىرلاردىڭ قاتارىن تولىقتىرۋ ءارى قاراي جالعاسىپ جاتقانىن جازادى. سونداي-اق دونات جينايتىن كريپتواميانعا سىلتەمە جاريالانعان. قارجى جينايتىن تەلەگرام-كانال ورىس جانە تاجىك تىلدەرىندە جۇرگىزىلەدى ەكەن. بۇل رەتتە رەسەيلىك باسىلىمنىڭ مالىمەتىنشە، لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ قاراجاتى جينالعان كريپتواميان رەسەيدىڭ وزىندە رەسمي جۇمىس ىستەيتىن ByBit كريپتوبيرجاسىنىڭ ءاميانى بولىپ شىقتى. لاڭكەستىك اكتى جۇزەگە اسىرىلعان سوڭ، ءاميانداعى بەلسەندىلىك توقتادى.
"ۆاجنىە يستوريي" اقشا جيناعان "يگيل-دايش" ارناسىنىڭ ادمينيستراتورلارى دوناتتاردىڭ ءبىر بولىگىن تولەمدەرگە ارنالعان "يۋMoney" (YooMoney) رەسەيلىك سەرۆيسى ارقىلى جيناعانىن قوستى. وعان دوناتتار "سبەربانك" ەسەپشوتتارىنان دا ءتۇسىپ تۇرعان.
شىعىستانۋشى، بەرليندەگى رەسەي مەن ەۋرازيانى زەرتتەۋ جونىندەگى كارنەگي ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى تەمۋر ۋماروۆ "يگيل-حوراسان" – "يگيل-دايشتىڭ" ورتالىقازيالىق تارماعى بولىپ تابىلاتىنىن ايتتى.
"وكىنىشكە قاراي، تاجىكستاندىق ازاماتتاردىڭ لاڭكەستىك قوزعالىسقا بەلسەندى قاتىسۋى قايران قالدىرمايدى. ورتالىق ازيا ەلدەرىندە جاماعاتتىڭ ءبىر بولىگى راديكالدانا تۇسۋدە. "يگيل-دايش" سياقتى لاڭكەستىك ۇيىمدار مۇنى ءوز پايداسىنا جاراتۋعا ۇيرەندى. بۇل پروبلەما وڭىردەگى ەڭ كەدەي ەل – تاجىكستاندا ۋشىقتى. بيىلعى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ەل پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون ءدىني قايراتكەرلەرمەن كەزدەسۋدە سوڭعى ءۇش جىلدا 24 تاجىك ازاماتىنىڭ 10 ەلدە تەراكتىلەر جاساعانىن نەمەسە سونى جوسپارلاۋعا قاتىستى دەگەن كۇدىككە ىلىككەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. نەبارى 10 ملن عانا تۇرعىنى بار شاعىن ەل ءۇشىن بۇل شەكتەن تىس كوپ سان"، – دەدى شىعىستانۋشى ت.ۋماروۆ.
ول بۇعان بيلىكتىڭ دە ايىپتى ەكەنىن قاپەرگە سالدى.
"تاجىكتەردىڭ راديكالدانۋىنىڭ سەبەبى بەلگىلى. تاجىكستان – اۋعانستاندى قوسپاعاندا، ورتالىق ازيادا سالىستىرمالى تۇردە العاندا تاياۋدا، 1992-1997 جىلدارى ازاماتتىق سوعىستى باستان وتكەرگەن جالعىز رەسپۋبليكا. سول سوعىس قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانى بەلگىسىز. باعالاۋلار بويىنشا 60 مىڭنان 100 مىڭعا دەيىن ادام قازا تاپقان. تاجىكستاننىڭ كوپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى ءتىپتى ورتالىق ازيانىڭ دەڭگەيى بويىنشا دا تىم تومەن سانالادى. جان باسىنان شاققانداعى ءىجو بويىنشا تاجىكستان الەمدە 162-ورىندا جانە قايىرشى گايتيمەن كورشى تۇر"، – دەدى ساراپشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءاربىر ۆيدەو الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن مەسسەندجەرلەردە تارالىپ، ءاربىر ادام پىكىرىن اشىق بىلدىرە الاتىن سيفرلاندىرۋ داۋىرىندە حالىق كورىپ-بىلىپ وتىرعان "الاپات قايىرشىلىق پەن تەڭسىزدىك ادىلدىكتىڭ جوقتىعى سەزىمىن ورشىتەدى".
"كەيىنگى جىلداردا ترانزيتكە دايىندالعان بيلىك ەلدى وزگە ويلى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ قالدىعىنان جانە بيلىكتى قولدامايتىن بەدەلدى تۇلعالاردان تازارتتى. سالدارىنان، ەلدەگى بيلىككە قارسىلارعا جالعىز جول قالدى – راديكالدى ەكسترەميزم. حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمدار ءوز جاقتاۋشىلارىن تاۋىپ، قاتارىن تولىقتىرۋ ءۇشىن تاجىكستاندا بارىنشا قولايلى ورتا قالىپتاسىپ جاتقانىن ءتۇسىندى"، – دەدى تەمۋر ۋماروۆ.
شىعىستانۋشى عالىمنىڭ مالىمەتىنشە، "يگيل-دايشپەن" سىبايلاس اقپارات قۇرالدارى تاجىكستان ازاماتتارى ءۇشىن ءوز كونتتەنتتەرىن ارناۋلى تۇردە تاجىك تىلىنە اۋدارىپ، كيريلليساعا تۇسىرەدى. ويتكەنى تاجىكستان – بۇكىل پارسى تىلدەس ەلدەر اراسىندا كيريلليسانى قولداناتىن جالعىز ەل. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، حالىقارالىق لاڭكەستىك ۇيىم سونداي-اق تەلەگرام-ارنالار جەلىسىن جانە تيكتوكتاعى اككاۋنتتارىن تاجىك تىلىندە جۇرگىزەتىن كورىنەدى.
بۇل بەلسەندىلىك ءوز "جەمىسىن" بەرۋدە. 2018 جىلعى شىلدەدە تاجىك تاۋلارىندا الدەكىمدەر اقش، نيدەرلاندى، شۆەيساريادان كەلگەن ۆەلوتۋريستەر توبىن اياۋسىز قىرىپ كەتتى. ول ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى "يگيل-دايش" ءوز موينىنا الدى. ءبىراق تاجىكستاندىق بيلىك وعان راحمون رەجيمى 2015 جىلى تىيىم سالعان وپپوزيسيالىق "تاجىكستاننىڭ يسلامدىق جاڭعىرۋ پارتياسىن" ايىپتادى.
2019 جىلعى 6 قاراشادا، كونستيتۋسيا كۇنىندە اۋعانستان جاقتان شەكارانى بۇزىپ وتكەن جيىرما شاقتى سودىر ءتورت ماشينامەن قۇيعىتقان كۇيى 300 شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتىپ، وزبەكستانمەن شەكاراداعى يشكوبود شەكارالىق بەكەتىن شابۋىلدادى. ءبىرقاتار ساراپشى ولاردىڭ ارتىندا جەرگىلىكتى راديكالدار تۇرۋى مۇمكىن دەپ جورامالدادى.
بۇدان بولەك، لاڭكەستىك ۇيىم تاجىك تۇرمەلەرىندە ەكى رەت بۇلىك ۇيىمداستىردى. ولاردىڭ بارىسىندا ونداعان سوتتالعان ادام جانە كۇزەتشىلەر قازا تاپتى.
بەرتىندە يراندا زيراتتاعى ەسكە الۋ سالتاناتى كەزىندە ەكى تاجىك-تەرروريست وزدەرىن جارىپ جىبەردى. سالدارىنان جۇزگە جۋىق بەيبىت تۇرعىن ءجانتاسىلىم ەتتى. سودان بۇرىن تاجىكستاندىق ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىمەن اۋعانستاندا لاڭكەستىك اكتىلەرى بولدى. گەرمانيا مەن تۇركيا ولاردىڭ تەراكت جاساۋ تالاپتارىنىڭ الدىن الا الدى.
بارعان سايىن ۇلعايعان پروبلەمامەن جالعىز كۇرەسە الماسىن تۇسىنگەن تاجىكستان بۇگىندە قاۋىپسىزدىك سالاسىندا باياعىداي رەسەيمەن شەكتەلمەي، ءارتۇرلى ەلمەن ىنتىماقتاسۋدا. تاجىكستاندا سوناۋ تاجىك-اۋعان قاقتىعىسىنان بەرى ماسكەۋدىڭ اسا ءىرى اسكەري بازاسى ورنالاسقان. ۋكرايناداعى سوعىسىنا بار كۇشىن سارقا باعىتتاپ جاتقان رف-تىڭ قۋاتتى كومەك كورسەتۋگە قاۋقارى قالماي بارادى.
دۋشانبە كەيىنگى كەزدە قىتايمەن ىقپالداسۋدا. حانزۋ ەلىمەن بىرىگىپ، اۋعانستانمەن شەكارادا جان-جاقتى جاراقتالعان پوليسيا بازالارىن قۇرىپ جاتىر. امەريكا قۇراما شتاتتارى تاجىكستانعا شەكارالىق باقىلاۋىن كۇشەيتۋگە جانە لاڭكەستىكپەن كۇرەسىندە كومەكتەسە باستادى. ءۇندىستان تاجىكتىڭ اۆيابازاسىن جالعا الدى. يران بۇل ەلدە اسكەري درونداردى قۇراستىرۋ كاسىپورنىن اشىپ جاتىر.
الايدا ەڭ باستى پروبلەما كەشەندى شەشىلمەگەن كۇيدە قالدى. تاجىك قوعامى ءارى قاراي راديكالدانۋدا. ەلدىڭ اۋقاتىن كوتەرمەي، تۇرمىسىن جاقسارتپاي، دەموكراتيانى دامىتپاي، حالىق اراسىندا كەڭ اۋقىمدى تاربيە مەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن، قارسى پروپاگاندانى ورىستەتپەي، جاي عانا كۇش قولدانۋ شارالارى راديكاليزاسياعا توسقاۋىل قويا المايدى. كەرىسىنشە، بيلىككە وشىككەندەر سانىن ارتتىرادى.
ساراپشىلاردىڭ بايلامىنشا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ىسكە قىرسىز بيلىك رەپرەسسيانى قاتايتۋدان باسقا امال تاپپادى.
رەسەيلىك تاۋەلسىز باسىلىمدار "كروكۋستاعى" تەراكتىدەن كەيىن رەسەيدە تاجىكتەرگە، جالپى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنا قارسى كەمسىتۋ-ديسكريميناسيا، قورلاۋ، قۋدالاۋ كۇشەيگەنىنە ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ جاتىر. ءبىراق تاجىكستاننىڭ ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ رەسەيدەن باسقا بارار جەر، باسار تاۋى دا جوققا ءتان.
رەسەي ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ ادال جۇمىس ىستەۋىنە قاجەتتى جاعدايدى كۇردەلەندىردى. جاڭا بيۋروكراتيالىق تالاپتار ەنگىزۋدە. ەندى ولار پروباسياداعى قىلمىسكەرلەر ءتارىزدى، ىشكى ىستەر ورگاندارىنا دۇركىن-دۇركىن بارىپ، ءجۇرىس-تۇرىسى تۋرالى اقپاراتتى بايانداپ تۇرۋعا مىندەتتەلۋى مۇمكىن. جۇمىس ورنىن اۋىستىرسا، نە جۇمىستان شىعىپ قالسا، ول تۋرالى ءىىم-دى قۇلاقتاندىرۋعا مىندەتتى. وسى جانە باسقا تالاپتاردى بۇزسا، رەسەي اۋماعىندا بولۋ رۇقساتى دەرەۋ كۇشىن جويادى.
ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن جۇمىس ىزدەپ باراتىندار مىندەتتى تۇردە ساۋساق تاڭبالارىن قالدىرىپ، داكتيلوسكوپيادان وتۋگە ءتيىس. ياعني، ەلگە كىرگەن ءاربىر ميگرانتتىڭ ساۋساق ىزدەرى فەدەرالدىق بازاعا ەنگىزىلەدى. سالدارىنان، الدەبىر قىلمىس ورنىندا، ايتالىق، سۋپەرماركەتتە الدەقالاي ميگرانتتىڭ ساۋساق ءىزى قالسا، اشىلعان ىستەر سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن جالا جاۋىپ، سونى ايىپتى دەپ تاني سالۋى مۇمكىن.
تاجىكستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگى، وزبەكستان جاعى رەسەيدەگى ءوز ازاماتتارىن قاجەتتىلىكسىز سىرتقا شىقپاۋعا شاقىردى. قىرعىزستان ەلشىلىگى ءوز ازاماتتارىن رەسەيگە ساپارلاۋدان باس تارتۋعا كەڭەس بەردى. قازاقستان عانا ءۇنسىز.
وسى جاعدايدا ءدىن ميگرانتتاردىڭ جارالى جانىنا دەمەۋ بولادى. جان-جاقتان انتالاپ، جيىركەنىشپەن، وشىگە قاراعان جاۋلىق كوزقاراستاعى ورتادا جالعىز قالماۋى ءۇشىن ميگرانتتار بىر-بىرىنە سۇيەۋ بولىپ، شاعىن قاۋىمداستىقتارعا بىرىگەدى. ول قاۋىمداستىق راديكالدار توبى بولىپ شىقپاسا، جاقسى.
