الاش زيالىلارىنىڭ كوبىن كورگەن، 37ء-نىڭ قۋعىن-سۇرگىنىن باسىنان كەشىرىپ، ءوزى دە "حالىق جاۋى" اتانىپ، جازاسىن سۆەردلوۆ وبلىسىنىڭ ارعى ءبىر تۇكپىرىندەگى يۆدەللاگ دەگەن اتىشۋلى لاگەردە ۇزاق جىلدار بويى وتەپ قايتقان، ومىردە كورگەن قورلىعى كوپ، ءبىراق جاسىماعان، قايراتكەر زيالى ادام ەدى. سول كىسى ءالىمحان ەرمەكوۆپەن ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىندا جولداس بولىپتى، ءومىرىنىڭ كەيىنگى ون جىلىنىڭ سوڭعى بەس التى جىلىندا جاكەڭمەن ءبىز جولداس بولدىق. اسا جارىتىپ جولداس بولا الماساق تا، اڭگىمەسىن تىڭداۋعا جاراپ جۇردىك.
ول كىسىنىڭ اڭگىمەشىلدىگىن مەن ايتايىن، جايىق بەكتۇروۆ اڭگىمە ايتقاندا ءوزىمىز كوزىن كورگەن ۇلى اڭگىمەشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ ءوزى جاكەڭنىڭ قاسىندا مولدانىڭ الدىندا وتىرعان ۇلگىلى شاكىرتتەي مۇلگىپ وتىراتىن.
ءبىزدىڭ كوزىمىزدى الاشوردا زامانىنا العاش اشقان وسى جاكەڭ مارقۇم ەدى. بىردە ول ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋرالى اڭگىمەسىن ايتا كەلىپ، الەكەڭنىڭ كۇلگەندەگى بەينەسىن پەرىشتە بولمىستى ءسابيدىڭ كەيىننە تەڭەگەن ەدى. ءومىرىنىڭ قىرىق جىلعا جۋىعى قۋعىن سۇرگەندە وتسە دە، الەكەڭ ادامگەرشىلىگىن، ادامدىق بەت كەلەتىن ەش جوعالتپاعان كىسى ەكەن. ونىسى كۇلگەن كەزدە ءتىپتى انىق بايقالىپ، الەكەڭ كۇلگەن كەزدە ءجۇزى اتقان تاڭداي جارقىراپ، ديدارى نۇرلانىپ كەتەدى ەكەن. سوسىن الەكەڭ ۇلكەن مەن كىشىگە "ءسىز" دەپ قانا سويلەيتىن ىزەتتى، ءىلتيپاتتى ادام بولىپتى. سوعان قاراماستان الەكەڭ وتە شەشەن سويلەيدى ەكەن. ورىس تىلىندە سويلەگەندە سويلەۋ مادەنيەتى كەز كەلگەن ورىس وقىعانىنان ۇستەم شىعىپ، مىسىن باسىپ تۇرادى ەكەن. سونداي-اق ول كىسى فرانسۋز، اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىندە دە ەركىن سويلەي ءبىلىپتى. الەكەڭنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى - كىسى باۋراعىشتىعى ەكەن.
مىنەكي، الەكەڭ مىنبەگە شىعىپ، عىلىمي تۇجىرىمدارعا نەگىزدەلگەن بايانداسىنىڭ تيەگىن اعىتا جونەلگەندە، ءقازىر-اق جابايى قازاقتىڭ جەرىن قالپاقپەن ۇرىپ الامىز دەپ جىنىگىپ وتىرعان ورىستىڭ اقجەلكە ۇلىقتارى العاشقىدا توسىلىپ، ابدىراپ قالسا كەرەك. ايتسە دە جىرىندى قۋلار ەمەس پە، ءار جەردەن داۋىس كوتەرىپ، ءسوزىن ءبولىپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ ەرمەكوۆتى سوزدەن سۇرىندىرۋگە تىرىسىپتى. تۋمىسىنان سالقىنقاندى، مادەنيەتتى الەكەڭ الگىلەرمەن سالعىلاسپاي ءجۇزىن لەنينگە قاراي تىكتەپ العان كۇيى، بايانداماسىن دا لەنينگە باعىشتاي قاراتىپ الىپ، بوگەلمەستەن تارتا بەرىپتى.
باياندامانىڭ ءبىر تۇسىنا كەلگەندە، لەنين ءوزى توقتاتىپ، "جاس جىگىت، جاڭا سافاروۆ جولداس جەتىسۋ ولكەسىنەن ورىستاردى قۋۋ كەرەك دەدى، ءسىز بۇعان نە دەيسىز" - دەپتى ەرمەكوۆكە كوزىن سىعىرايتا سىناي قاراپ.
وسى كەزدە ءالىمحان ەرمەكوۆ سالدەن كەيىن-اق بار قازاقتىڭ باعىنا اينالعالى تۇرعان تاكتيكالىق قۋلىققا باسىپ: "مەن جەتىسۋ ولكەسىنىڭ جايىن جولداس سافاروۆتان ارتىق بىلمەيمىن، ال ورىستاردى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، شىعىس پەن باتىس وڭىرلەرىنەن كوشىرۋ قاتەلىك بولادى، سەبەبى بۇل وڭىرلەردى ورىس حالقى كوپ مەكەندەيدى. ەگەر ورىستاردى كوشىرە باستاساق، جەرگىلىكتى حالىقپەن ارادا قاقتىعىستار تۋىندايدى، مۇنىڭ ارتى وشپەندىلىككە اكەلەدى، سوڭى شيەلەنىستەرگە اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن، سوندىقتان قازاقتاردى ءوز جەرىنە تولىق ورنالاستىرىپ العانشا رەسەيدىڭ ىشكى ولكەلەرىنەن ورىس شارۋالارىن قازاق دالاسىنا اكەلمەي تۇرعاندارىڭىز ابزال"، - دەپتى. وسى كەزدە لەنين ورنىنان بالاشا قۋانىپ اتىپ تۇرىپتى دا: "كوردىڭىزدەر مە، جاڭا ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى ءوزى كوممۋنيست سافاروۆ جولداس ورىستاردى قازاقستاننان قۋايىق، - دەيدى، ال مىنا پارتيادا جوق قازاق وكىلى ورىستاردى تەك قازاقستانعا كوشىرۋدى توقتاتا تۇرۋدى وتىنەدى. بۇل ويلاناتىن ماسەلە"، - دەپ ورنىنان ەلپىلدەي تۇرىپ كەلىپ، ەرمەكوۆتىڭ ارقاسىنان قاعىپتى.
لەنيننىڭ ۇلكەن باسىمەن وتىزعا ءالى ىلىكپەگەن جاس ازياتتى ماداقتاپ، ارقاسىنان قاققانى ورىس جاعىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزادى. اراسىندا ەرمەكوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ونىڭ بايانداماسىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقاندار بوي كورسەتەدى. ءتىپتى كرەستينسكيي دەگەن شوۆينيست بىرەۋ وكتەم ۇنمەن: "ەتوت چەلوۆەك حوچەت سوزدات دانسينگسكيي كوريدور، نۋكا، پرەكراتيت!"، - دەپ سالادى. ونى قوستاعان باسقا دا اقجاعالدىلار قوشتاي شۋلاپ، جامىراسىپ كەتەدى. سوندا لەنين ورنىنان اتىپ تۇرىپ: "ەتو، ۆى حوتيتە سوزدات دانسينگسكيي كوريدور، ون پراۆيلنو گوۆوريت، - دەپ الگىلەردى تيىپ تاستاپ، "پرودولجايتە، مولودوي چەلوۆەك..." - دەپ ەرمەكوۆكە وڭ شىراي بەرىپ، بايانداماسىن.سوڭىنا دەيىن تىڭداتقىزادى.
ەرمەكوۆتىڭ وسى بايانداماسىنىڭ نەگىزىندە لەنين قازاق جەرىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى تۋرالى قۇجاتقا قول قويىپ، قازاق اسسر قۇرىلادى.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، جەر كولەمى جاعىنان قازاقتان الەمدە توعىزىنشى ورىن الادى. وسىناۋ شەكارانى شاقىرىمعا شاقساق 12 مىڭ كيلومەترگە سوزىلادى ەكەن. 1920 جىلدىڭ تامىزىندا لەنيننىڭ وسى 12 مىڭ كم شەكارانى قازاققا ءبىر وق شىعارماي كەسىپ بەرگەنى بەلگىلى. سونىڭ 7 مىڭى رەسەيمەن، 3 مىڭى قىتايمەن شەكتەسەتىنىن ويلاساڭ، زارەڭ ۇشادى ءقازىر.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 1868 جىلعى رەفورمادان كەيىن قازاق دالاسى رەسەي پاتشاسىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاندى. بۇعان دەيىن رەسەيگە "ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ" جاعدايىندا بودان بولىپ كەلگەن قازاق حالقى وسى رەفورمادان كەيىن ناعىز وتارشىلدىق قىسپاعىنا ۇشىرادى. بۇل رەفورمانىڭ جانىندا 1822 جىلعى حاندىق بيلىكتى جويعان سپەرانسكييدىڭ رەفورماسى ويىنشىق بولىپ قالدى. قازاق اتامەكەنىنە يەلىك ەتۋ قۇقىنان مۇلدە ايىرىلدى. ورمان-توعايىنان، وزەن كولىنەن، قۇيقالى قونىسىنان اۋلاققا قۋىلدى. قۇنارلى جەرلەردىڭ بارىنە ورىستار ورنىقتى. ءبىر-اق مىسال: سوۆەت ۇكىمەتى ورناعانشا قارقارالى قازاقتارى ۇيىنە ءتيىپ تۇرعان قالىڭ ورماننان ءبىر بۇراۋ وتىن الا الماپتى. ۇستاپ السا، ورىس كازاكتار سوققىعا جىعىپ، دۇرە سالىپ جازالايدى ەكەن.
مىنە، وسى جاعدايدا وكتيابر ريەۆوليۋسياسى ورناپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگىنە ۆ.ي.لەنين كەلدى. كەلگەن بەتتە ول جەر حالىقتىڭ مەنشىگى دەپ جاريالادى.
ايتا بەرسەڭ ۇزاق اڭگىمە، توتەلەي تارتايىق،1920 جىلدىڭ تامىزىندا ۆ.ي.لەنين الاشوردا مۇشەسى، ءبىراق سول كەزدەگى قازاق اسكەري-ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى وكىلدىگىنىڭ ءتوراعاسى ءالىمحان ەرمەكوۆپەن كەزدەسەدى..
وسى الەكەڭنىڭ ماعاۋيا دەگەن جالعىز ۇلى بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قاراعاندى قالاسىندا تۇرىپ، ۇمىتپاسام 2006 جىلى لۇنيەدەن ءوتتى. 2004 جىلى مەن وسى ماعاۋيا اقساقالدى ۇيىنە ىزدەپ بارىپ، ۇزاق سۇحبات قۇردىم. قانداي اكە بولماسىن ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ شىندىعىن باسقاعا ايتپاسا دا بالاسىنا ايتىپ كەتەدى عوي، اقساقالمەن اڭگىمەلەسكەندەگى باستى ماقساتىم، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ لەنينمەن اڭگىمەسىنىڭ انىق قانىعىن ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋ ەدى.
ول كەزدە تاريحي زەرتتەۋلەر ارقىلى بۇل كەزدەسۋدىڭ ءمان-جايىن ءبىرازىراق ءبىلىپ قالعان كەزىمىز عوي. ءبىراق مەن بۇل جايدى نە دە بولسا، الەكەڭنىڭ تۋعان بالاسىنان بىلۋگە ۇيعاردىم. ماعاۋيا اقساقال قازىرگى پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت جاعىنداعى لەنين كوشەسىندە، ورىس كەمپىرىمەن تۇرادى ەكەن. كەمپىرى ەكەۋى قوسىلا وبەكتەيتىن جۇندەستەۋ كەلگەن قارا مىسىعى بار، اكادەميك اتاققا يە، ماعاۋيا اقساقالدىڭ 83 جاسىنا كەلىپ، قارتايىپ وتىرعان شاعى ەكەن، ايتسە دە مەنى جاتسىنباي قارسى الدى. "يەسىن سىيلاساڭ، يتىنە سۇيەك سال" دەگەن قازاقى قاعيدانى ۇستانعان مەن ءا دەگەندە قاريالاردىڭ قارا مىسىعىنا تيىسە سويلەدىم، سونىڭ ارقاسىندا انگىمەمىز تەز جاراسىپ جۇرە بەردى.
بۇل ءوزى ۇزاق اڭگىمە، قىسقارتا ايتسام، مەن ماعاۋيا اقساقالدىڭ اڭگىمەسىنەن مىنانى اڭدادىم.
اۋەلى باياندامانى سافاروۆ جاسايدى. ونىڭ بايانداماسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا جەر رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋ جايىنا ارنالادى. سافاروۆ باتىر ادام ەكەن 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ پاتشا اسكەرىنەن كورگەن قورلىعىن ايتا كەلىپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن جاۋىز كازاك-ورىستاردى جەتىسۋ وڭىرىنەن كوشىرۋ كەرەك دەگەن باتىل مالىمدەمەمەن تۇيىندەيدى
بۇدان كەيىگى ءسوز كەزەگى ءا. ەرمەكوۆكە كەلەدى. ەرمەكوۆتىڭ تاقىرىبى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، باتىس، شىعىس وڭىرلەرىنىڭ ماسەلەسى. بۇل كەز اتالعان وڭىرلەردىڭ، اسىرەسە قازىرگى اتىراۋ مەن باتىس، شىعىس، سولتۇستىك قازاقستان جانە پاۆلودار، وبلىستارىنىڭ قازاقتىڭ قولىنان سۋسىپ شىعىپ بارا جاتقان شاعى ەكەن. ورىس شوۆينيستەرى بۇل جەرلەردى استە قازاقتىڭ جەرى دەپ ويلامايدى، الدەقاشان رەسەيدىڭ قۇرامىنا قوسىپ قويعان تەك وسى جيىندا زاڭدىق تۇرعىدا قۇجاتتاپ، بەكىتىپ الۋ ماسەلەسى عانا قالسا كەرەك.
مىنە، وسى سىن ساتتە يىعىنا قازاقتىڭ بەس وبلىسىنىڭ تاعدىرى مەن قايتسەڭ دە ەل-جەردى ورىسقا بەرمەي شىق دەگەن ءاليحاننىڭ اماناتىن ارقالاعان ءالىمحان ەرمەكوۆ مىنبەگە كوتەرىلەدى.
قاراعاندىدا ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە جايىق بەكتۇروۆ اتتى قارت جازۋشى تۇردى.
ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي
Facebook پاراقشاسىنان
