ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى – ورىسشا وقىعاندار. ولار كوبىنە قازاقشادان دا ورىسشاعا جەتىك. جەتىك بولماسا دا، جەتىككە ۇقسايدى، جەتىك بولىپ كورىنگىسى كەلەدى.
سوندىقتان ولاردىڭ قازاقشا جازعانى دا ورىسشاعا ۇقساپ تۇرادى. ونى جازۋشىنىڭ ءوزى سەكىلدى ورىسشا وقىعاندار عانا بولماسا، قارا قازاق تۇسىنە المايدى.
وسى كەزدە بۇرىنعىعا قاراعاندا، ادەبيەت جاعىنان ەداۋىر العا كەتتىك: باسىلىپ شىققان كىتاپتارىمىزدىڭ سانى بۇرىنعىدان مىڭ ەسە ارتىق، گازەت، جۋرنالدارىمىزدىڭ سانى ودان دا كوپ. ءبىراق دۇرىسىندا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز تەك سانى جاعىنان عانا العا باسقان؛ ساپاسىنا قالعاندا... ماقتانارلىق تۇگىمىز دە جوق دەۋگە بولادى. جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى ورىسشا وقىعاندار بولعان سوڭ، ولاردىڭ قازاقشا جازعانى ورىسشاعا ۇقساعان سوڭ، باسىلىپ شىعىپ جاتقان كىتاپتارىمىزدىڭ دا، گازەت-جۋرنالدارىمىزدىڭ دا ءتىلى قازاقشا بولماي، ورىسشىلاعان قازاق ءتىلى بولىپ وتىر. تازا قازاق تىلىندە باسىلىپ شىققان ءسوز وتە از: ولاردىڭ دا كوبى ولەڭمەن جازىلعان كوركەم ادەبيەت. ونى ورىسشا قازاق تىلىندەگى كوپ سوزبەن سالىستىرساق، جوقتىڭ از-اق الدى بولادى. سوندىقتان سان جاعىنا سۇراپىل العا كەتكەن ادەبيەتىمىزدىڭ ساپاسى از ەمەس، مۇلدە جوق،– دۇرىسىندا، جوق تا ەمەس، قولىنداعى مالى بورىشىنان اناعۇرلىم كەم سورلىنىڭ بورىشى سىقىلدى بولادى. كىتاپتىڭ بىرەۋىنىڭ ءتىلى عانا قازاقشا دا، توعىزىنىكى ورىسشا قازاق ءتىلى بولعان سوڭ، ءبىر قازاقشا كىتاپ پەن ورىسشا قازاق تىلىندەگى ءبىر كىتاپ ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنىڭ پايداسى ەكىنشىسىنىڭ زيانىن وتەيدى دە، قالعان سەگىز كىتاپ تازا زيان بولىپ شىعادى.
قازاق ءتىلىن ىسكە اسىراتىن بولساق، قازاق ادەبيەتىن كۇشەيتەمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن ءىستىڭ سانىن سالماقتاماي، ساپاسىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قازاقشا دەپ جازىلعان سوزدەردىڭ الگى كەمشىلىكتەرىن قۇرتۋ كەرەك. ونى قۇرتۋ ءۇشىن اۋەلى سول كەمشىلىكتىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك.
ول كەمشىلىكتىڭ ءبىرى – دىبىس جۇيەسى جاعىنان بولاتىن كەمشىلىك. جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىن ەلەمەيدى: ورىسشادان الىنعان سوزدەردى بۇلجىتپاي، ءدال ماسكەۋ ورىسىنىڭ ايتۋىنشا جازادى:ماسەلەن، «ماسكەۋ» دەمەي، «موسكۋا» دەپ جازادى، «كومەنەس» دەمەي،«كوممۋنيزم» ءيا «كوممۋنيست» دەيدى. وسى سىقىلدى سوزدەردىڭ كوبى-اق ءىلىم كەڭەسىندە تەكسەرىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىنشە قابىل الىنعان؛ قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ سيەزىندە ونداي سوزدەردىڭ جالپى نەگىزى دە اشىلىپ، تيىسىنشە قاۋلى دا شىعارىلعان. سوندىقتان قازاقشا دەپ جازىلعان سوزدەردى قازاقشا جازىپ، قازاقشا ايتىپ ۇيرەنگىسى كەلەتىن كىسى ونى وپ-وڭاي-اق ۇيرەنە السا كەرەك.
ەكىنشى كەمشىلىك – ءسوز جۇيەسى جاعىنان بولاتىن كەمشىلىك، قازاقشا جالعاۋ، جۇرناقتاردى ەلەمەگەننەن بولاتىن كەمشىلىك. جازۋشىلارىمىزدىڭ قازاقشا دەپ جازعان سوزىنە باسقا تىلدەردىڭ جۇرناعىن جالعاپ جىبەرەدى. ماسەلەن، «سوسياليزم» دەگەن ءسوز قازاقشا «ساتسيال» دەپ قابىلدانعان، سوندىقتان «ساتسيال» دەپ، «ساتسيال» جولىن جاقتايتىن كىسى «ساتسيالشىل» بولۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز ولاي دەمەيدى، – «ساتسياليست» ءيا «سوتسياليست» دەپ جازادى، – قازاق تىلىندە «يست» دەگەن جۇرناق جوق ەكەنىن ەلەڭ قىلمايدى. «تەحنيكا» قازاقشا «تەحنيكە» بولسا، «تەحنيكتى» قازاقشا «تەحنيكەشى» دەۋ كەرەك قوي، ءبىراق ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز «تەحنيكەشىنى» دە ورىسشالاپ، «تەحنيك» دەپ جازادى. ادەبيەت ءتىلى جالپى حالىقتىڭ اۋزىنداعى تىلگە دە اسەر بەرەدى،ادەبيەت ءبۇتىن حالىقتىڭ ءتىلىن تاربيەلەيدى. ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز تەحنيكەشىنى «تەحنيك» دەسە، قازاقتىڭ ءتىلىن «شى» جۇرناعىن جوعالتىپ، «جىلقىشىنى» «جىلق» دەپ ايتقىزاتىن بولىپ تاربيەلەيدى عوي.
ءۇشىنشى كەمشىلىك – سويلەم جۇيەسى جاعىنان بولاتىن كەمشىلىك. ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز سويلەم ىشىندەگى سوزدەردىڭ الدىندا ايتىلاتىنىن ارتىنا، ارتىنداعىسىن الدىنا اكەلىپ، سوزدەرىن ورىسشا تىزەدى. «تايمىنەر جولداس» دەۋدىڭ ورنىنا «جولداس تايمىنەر» دەۋ دە سول كەمشىلىككە كەلەدى. بۇل تۋرالى «قىزىل قازاقستانعا» ايرىقشا ماقالا جازىپ ەدىم، سوندىقتان مۇنىڭ ەرەجەلەرىن قايتا ايىرۋدىڭ كەرەگى دە جوق بولار.
ءتورتىنشى كەمشىلىك – جالپى كەمشىلىك. بۇل كەمشىلىك جازۋشىنىڭ ورىسشانى دا جەتە بىلمەگەنىنەن بولادى ءيا ورىسشاعا جەتىكتىگى اسقىنىپ كەتىپ، ءبىلىم بۋىنىنا ءتۇسىپ كەتكەننەن بولادى. ماسەلەن، «سورپانى ىشەمىن» دەمەي، «سورپانى جەيمىن» دەۋشىلەر بار؛ «بوركىم جاراسادى» دەۋدىڭ ورنىنا «بوركىم جۇرەدى» دەيتىندەر دە جوق ەمەس؛ «وزەننەن ءوتۋ» دەگەندى «وزەن ارقىلى ءوتۋ» دەيتىندەر دە بار. سو سىقىلدى «سۇرادى»، «ۇسىندى»، «ءتۇسىندىردى» سىقىلدى قازاقشا سوزدەردىڭ ورنىنا ورىسشالاپ (ءيا باسقا ءبىر تىلمەن بولسا دا ءوزى بىلەدى) «سۇراۋ قويدى»، «ۇسىنىس قىلدى»، («ۇسىنىس كىرگىزدى»)، «ءتۇسىنىس بەردى» دەيدى. «سيەزدىڭ قاۋلىسىنشا» دەۋدىڭ ورنىنا «سيەزدىڭ قاۋلىسى بويىنشا» دەيدى. مۇنداي كەمشىلىكتەردىڭ ءارقايسىسىن ءوز الدىنا تەكسەرمەسە، بارلىعىن ءبىر جالپى ەرەجەگە سىيعىزۋعا بولمايدى. بەت-بەتىمەن كەتكەن بىلىق سوزدەردە ەرەجە قايدان بولسىن.
دۇرىسىندا، مۇنداي كەمشىلىكتەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن دىبىس جۇيەسى، ءسوز جۇيەسىندەگى ەرەجەلەردىڭ دە كەرەگى جوق، تەك قانا جازۋشىنىڭ جازۋىن قازاقشا قىلىپ شىعارۋعا نيەتى دۇرىس بولسا بولادى: «ءتۇسىنىس بەرۋ» سىقىلدى ەرسى سوزدەردىڭ ەرسى ەكەنى ورىسشاعا جەتىك جازۋشىنىڭ وزىنە دە بىردەن سەزىلەدى عوي. سوندىقتان جازۋشى ءسوزىن شىنىمەن قازاقشا جازعىسى كەلسە، ورىسشاعا جەتىك تە، قازاقشاعا شورقاق ەكەنىن كورسەتىپ قالۋ سىقىلدى ايرىقشا نيەتى بولماسا، «سۇراۋ قويۋ»، «وزەن ارقىلى ءوتۋ»، «ۇسىنىس كىرگىزۋ» سىقىلدى سوراقىلىق بىلمەگەننەن بولمايدى، – ونداي سوزدەردىڭ قازاقشا ەرسى بولاتىنىن بىلمەيتىن قازاق بولمايدى. سوندىقتان ونداي سوراقىلىقتى ءتىلدىڭ زاڭى جاعىنان تەكسەرۋدىڭ قاجەتى دە جوق.
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى
"ورىسشىلاعان قازاق ءتىلى" اتتى ماقالاسىنان
دەرەككوز: ساق ق. الاش كوسەمسوزى: ءتىل ماسەلەسى.– الماتى، 2014
Alash.kz ۇلتتىق پورتالى
