مۇنايدان تۇسكەن تابىستى ءادىل ءبولۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار – التىنبەك سارسەنباي ۇلى
ءيا، قازاقتى قايىرشىلىق بەلدەۋىنەن تەك دەموكراتياعا عانا ازات ەتە الادى. Dalanews.kz مارقۇم التىنبەك سارسەنباي ۇلىنىڭ ءبىر شوعىن ويىن نازارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىر، وقىرمان. ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن، ومىرشەڭدىگىن جوعالتپاعان بۇل پىكىرلەردى قويىن داپتەرىڭىزگە ءتۇرتىپ الساڭىز دا ارتىق ەمەس.
سەبەبى، ءقازىر ءبىز جەكەلەگەن ساياساتكەرلەردىڭ كەۋدەمسوقتىعىمەن ەمەس، 15 ميلليون حالىق تۇراتىن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز.
ەشكىمنىڭ تاكتيكالىق مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن عانا حالىقتىڭ تاعدىرىن، ولاردىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ كەمەل كەلەشەگىن قىل ۇستىنە قويۋعا قاقىسى جوق.
قانشا دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ 13 جىلدىعى جاي نارسە ەمەس، ۇلكەن ءبىر تاريحي بەلەس. ەندى ءوز ارەكەتتەرىمىزگە بايىپپەن كوز جۇگىرتىپ، جاۋاپتى شەشىم قابىلدايتىن كەز كەلدى.
…
قازاق حالقى اۋىلدا تۇرىپ، اۋىلدا قالىپتاستى. ولاردى قالاعا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر ارقىلى بىرتىندەپ جىبەرۋ قازاق ءتىلىن اسسيميلياسياعا ءتۇسىرۋدىڭ امالى ەدى.
مىسال ءۇشىن، 100 مىڭ ادامنىڭ 1 مىڭى قالاعا كوشىپ كەلدى دەلىك. وسى كەلگەندەر تولىق ورىس تىلىنە كوشىپ بولعاننان كەيىن عانا كەلەسى مىڭ ادام قالاعا جىبەرىلىپ وتىردى.
ال قالالاردىڭ بارلىعىندا ءورىستىلدى مەكتەپتەر، ءورىستىلدى قارىم-قاتىناس.
اۋىلدان كەلگەن ءبىر لەك تىلىنەن ايرىلعاننان كەيىن بارىپ، ولاردىڭ ورنىن كەلەسى لەك باسىپ وتىردى. ەگەر سول كەزدە قازاقتار قالاعا جاپپاي كوشىپ كەلسە، وندا ءتىلدى دە وزدەرىمەن بىرگە الا كەلەر ەدى. ولارعا مۇنداي مۇمكىندىك جاسالعان جوق. وسى ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ونەركاسىپتە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى.
مۇنىڭ ەكى زيانى بولدى. بىرىنشىدەن، تەحنولوگيانى يگەرۋدەن ارتتا، كومباين مەن «گاز-53»ء-تىڭ اينالاسىندا قالىپ قويدى. ەكىنشىدەن، ماتەريالدىق جاعدايى تومەن بولدى.
سەبەبى، قازىرگى جاعدايدى بىلاي قويىپ، كسرو-نىڭ كەزىن الىپ قاراساق، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنداعىلاردىڭ تابىس ايىرماشىلىقتارى جەر مەن كوكتەي بولاتىن. قازاق حالقى بۇيىعى اۋىلداردا قالۋى سالدارىنان، ءوز مۇددەسىن جوقتايتىن ىقپالدى ساياسي كۇش رەتىندە قالىپتاسا المادى.
…
قازاقتى كەدەيشىلىكتەن قۇتقارۋدىڭ جالعىز جولى – دەموكراتيا.
مەن سەمەيدىڭ ءبىر گازەتىنە وسىلاي دەپ سۇحبات بەردىم.
سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ نەسىبەسى – مۇناي مەن گازدى، ودان تۇسكەن تابىستى قازاقستان حالقىنا ءادىل ءبولۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى – تەك دەموكراتيالىق قۇرىلىم.
باسقاداي قۇرىلىم جاعدايىندا مۇنى ورىنداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزىمىز جەتتى.
سوندىقتان، قازاق حالقىنىڭ تاماعىنىڭ توق، كيمىنىڭ ءبۇتىن بولۋىنا تەك دەموكراتيا عانا مۇمكىندىك جاسايدى.
…
ۇلت. ۇلتتىق يدەيا. ۇلتتىق ماقسات-مۇددە. مۇنىڭ ءبارى – وتە كۇردەلى ءارى تەرەڭ ماسەلەلەر. دەي تۇرعانمەن، ءبىراز وي ءبولىسىپ كورەيىن.
يتاليانىڭ ساياسي قايراتكەرى ماسسيمو د.اۋرەلو ءحىح عاسىردا بىلاي دەپتى: «يتاليۋ مى ۋجە سوزدالي، تەپەر نام نادو سوزدات يتاليانسيەۆ». ال پولياكتىڭ ساياسي قايراتكەرى پيلسۋدسكيي: «نە ناسيا سوزداەت گوسۋدارستۆو، ا گوسۋدارستۆو – ناسيۋ» دەيدى.
بۇل پىكىرلەردە تەرەڭ ءمان جاتىر. اسىرەسە، ءبىز ءۇشىن. دەمەك، ۇلتتى ۇلت ەتەتىن نە؟ ونىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتى. ناقتىراق ايتساق، مەملەكەت جۇرگىزەتىن ساياسات.
مەملەكەتتىك ساياسات. ەگەر بوداندىقتان بوساعان ۇلت مەملەكەتتىك جۇيەسىن دۇرىس قۇرا السا، دامۋدىڭ ۇلكەن جولىنا تۇسەدى. تەرىس جۇيەگە تۇسسە، ۇلت كۇيزەلەدى، كۇيرەيدى. مۇنى 1960-70 جىلدارى تاۋەلسىزدىك العان افريكانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن كورۋگە بولادى.
سوندىقتان دا ۇلت تاعدىرىن مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتان ەش ءبولىپ الىپ قاراستىرۋعا بولمايدى.
ءقازىر تاۋەلسىزدىك العانىنا 15 جىل بولعان قازاقستانداعى حالقىمىزدىڭ تاعدىرىن جەكە ءبولىپ الىپ قارايتىن بولساق، ءبىزدىڭ الدىمىزدا شەشىلمەگەن ءۇش ماسەلە تۇر. ەڭ ءبىرىنشىسى – ارينە، ءتىل ماسەلەسى.
…
دەموكراتيا ەشۋاقىتتا ءداستۇردى وزگەرتۋگە، ءتىلدى ايىرباستاۋعا، ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسىن وزگەرتۋگە شاقىرمايدى!
ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ بيلىكتىڭ قىسپاق-قىسىمىنسىز ءومىر ءسۇرۋىن، بيلىكتى بۇرمالاۋشىلىقتارسىز قالىپتاستىرىپ، ونى زاڭدىق ينستيتۋتتار ارقىلى قاداعالاپ وتىرۋىمىزدى قالايدى.
كەزىندە بىزبەن بىرگە ءبىر وداقتىڭ قۇرامىندا بولعان ليتۆانى مىسالعا الايىقشى. پرەزيدەنت پاكساس زاڭدى اتتاپ، شەتەلدىك ءبىر بيزنەسمەنگە ازاماتتىق الىپ بەرگەنى ءۇشىن وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
وسىنداي ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرعان ليتۆا حالقىنىڭ قانداي سايلاۋدان كەيىن دە تىنىش، جايباراقات ۇيىقتاۋىنا بولادى.
ويتكەنى زاڭدى بۇزعان ادام، مەيلى ول كىم بولسا دا، مىندەتتى تۇردە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. ولاردان ءبىزدىڭ نەمىز كەم؟
…
ءبىز قازاقستاندا 15 ميلليون حالىق تۇرامىز.
شەتىمىزدەن دەنى ساۋ، جەتىلگەن، كوزىقاراقتى ۇلتتىڭ وكىلدەرىمىز.
سوندىقتان دا، ءوزىمىزدى بىزدەن دارەجەسى الدەقايدا تومەن ەلدەرگە قاراي سۇيرەۋدىڭ رەتى جوق، كەرىسىنشە، «ەسىكتەگى باسىمىزدى تورگە سۇيرەپ»، ءوزىمىزدى بىزدەن جوعارعى دامۋ ساتىسىنداعى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالپىنۋىمىز كەرەك.
نەگىزگى ماقسات تا، نەگىزگى مۇددە دە وسى توڭىرەكتە بولسا عانا، بىزدە دامۋ بولادى.
ال ەندى تاققا مۇراگەرلىككە كەلسەك، ەگەر «تاققا مۇراگەرلىك» باسقارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولاتىن بولسا، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ مونارحيادان باس تارتىپ نە اۋرەسى بار؟ ول زامان الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن. بيلىك ساياسي كوزقاراستاردىڭ تارتىسىنان تۋىنداۋى كەرەك.
…
ءقازىر ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇساق-تۇيەك ساياساتقا ارالاستىرۋ كوبەيىپ كەتتى. ساياساتقا ارالاسا باستاعاندار ءياسساۋيدىڭ باسىنا بارۋدى «سانگە» اينالدىردى.
ياسساۋي – ماڭگىلىك، ساياسات – ۋاقىتشا. ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ساياسات دەگەن – ول كىسىلەردىڭ رۋحىنىڭ جانىندا تۇككە تۇرعىسىز دۇنيە.
باسقاشا ايتقاندا، قوجا احمەت ياسساۋي ساياسي پارتيالاردىڭ «پيار» جوباسى بولماۋى كەرەك.
…
وكپەشىل ادام – ولمەشى ساياساتكەر. مەن سولاي دەپ سانايمىن. شەتتەتىلگەندەر مەن وكپەلەگەندەردىڭ عانا ساياساتكەر بولاتىن ۋاقىتى كەلمەسكە كەتتى. ساياساتقا باياندى باعىت، بەلسەندى ۇستانىم، ويلى كوزقاراسپەن ويلانىپ كەلەتىن ۋاقىت پىسىپ-جەتىلدى.
وكپەشىل ادام اينالاسىنداعى قۇبىلىستى ەشۋاقىتتا وبەكتيۆتى تۇردە باعالاي المايدى.
وكپە-رەنىشىن ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ، ءوزىنىڭ جەكە سۋبەكتيۆيزمىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالادى. وندايلارمەن باسەكەگە ءتۇسۋ دە وڭاي. ال مەندە وكپە-رەنىش بولماق ەمەس، سوندىقتان دا، مەن ءبىراز ادامدارعا ولار ويلاعاننان گورى الدەقايدا قيىن قارسىلاس بولا الام عوي دەپ ەسەپتەيمىن.
…
ءوز باسىم ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سانا-سەزىمى، رۋحاني ورەسى ۋكراينداردان كەم دەپ ەسەپتەمەيمىن. ولار دا ءبىز سياقتى. ولار دا ءبىز سياقتى كەڭەس وكىمەتىندە 70 جىل ءومىر ءسۇردى. ونىڭ الدىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىندا بولدى.
دەسەك تە، ۋكراينداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن، بۇكىل حالىق بوپ بۇگىنگى كۇنى قارعاپ-سىلەپ وتىرعان بۇرىنعى پرەزيدەنت ل.كۋچما وسىدان ەكى جىل بۇرىن «ۋكراينا – رەسەي ەمەس!» دەگەن كىتاپ جازدى. ەندى ءوزى جازا قويماعان شىعار.
كۋچمانىڭ سول كىتابىن سوڭىنا دەيىن وقىپ شىقتىم. كىتاپتا ول ۋكراين حالقىنىڭ ورىستان بولەك حالىق ەكەنىن دالەلدەپ شىعادى.
اۆتور بۇكىل تاريحي وقيعالاردى قامتىپ، ورىستىڭ، پولياكتىڭ، ليتۆانداردىڭ اراسىنداعى سوعىستاردا ۋكراينداردىڭ ءوزىن ساقتاپ قالعانىن جازادى.
ۇلت رەتىندە. لەونيد كۋچما ءوز كىتابىن بىلاي دەپ قورىتىندىلايدى: «ءبىزدى كوممۋنيستەر ورىستىڭ اۋىلدا تۇراتىن، سالو جەيتىن ءىنىسى سياقتى كورەتىن. ۋكرايندار – ورىستىڭ ءىنىسى ەمەس، بولەك حالىق. مەنىڭ مىندەتىم – سونى دالەلدەۋ». ولار مۇنى دالەلدەدى.
…
بۇگىنگى تاڭدا ءتۇرلى-تۇستى توڭكەرىستەر باتىستا جوسپارلانىپ، رەسەيگە قارسى باعىتتالعان دەگەن قاساڭ پىكىر قالىپتاسقان. مۇنى ساراپشىلار، باق-تارداعى جاريالانىمدار ارقىلى «ويناتادى». وراسان زور قاراجاتتىق جانە مەديارەسۋرستار ىسكە قوسىلۋدا.
ءبىر قۋانىشتىسى، وسى ايادا بولسا، ودان گورى پراگماتيكالىق پىكىرلەر دە ەستىلە باستادى.
سىبايلاس جەمقورلىق پەن اۆتوريتاريزمگە مالىنعان «وداقتاس» رەجيمدەردى قۇتقارۋ رەسەي مۇددەسىنە قايشى كەلەتىندىگى جانە ونىڭ يميدجىنە نۇقسان كەلتىرەتىندىگى كۇننەن-كۇنگە ايقىندالا تۇسۋدە. ءىس جۇزىندە نە بولىپ جاتىر؟
…
بيلىك ساياسي پلاگياتپەن ەمەس، مەملەكەت قۇرۋداعى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋمەن اينالىسۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدەن باستاۋى ءتيىس.
