Nazarlaryńyzǵa Alash zıalylarynyń 1913 jyly «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sanynda jarıalaǵan «Qurmetti oqýshylar» atty maqalasyn usynamyz.
«Zamanyna qaraı amaly» degen sóz bar. Munyń maǵynasy — zamannyń túrine qarap isteý. Tóńirekke qarasaq, túnergen-túnergen bulttar kórinedi, túbi qandaı belgisiz, ne bolaryn bilmeımiz. Nur bolyp jaýyp, jerimizdi kógertip, nesibemizdi molaıtar ma? Bolmasa, daýyl bop soǵyp, úıimizdi jyǵyp, obshınamyzdy shashyp tastar ma?
Kózimiz buǵan jetpeıdi. Jalań aıaq, jalań bas, jeńderimiz kıiýsiz, etekterimiz jıyýsyz ashylyp, shashylyp qamsyz jatqan halyqpyz. Kúnniń ne bolaryna kózimiz jetpeı tur. Daýyldy jaýyn etý qolymyzdan kelmese de, úılerimiz qıramaı, obshınamyz shashylmaı qalýyna amal etý kerek emes pe? Sol amalǵa kirýge jurtqa muryndyq bolatyn nárseniń biri gazet. Halyqqa gazetanyń keregi qandaı ekendigin aıtyp ótkenimiz unamsyz bolmas.
Áýeli gazeta - halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili. Adamǵa kóz, qulaq, til qandaı kerek bolsa, halyqqa gazeta sondaı kerek. Gazetasy joq jurt basqa gazetasy bar jurttardyń qasynda qulaǵy joq kereń, tili joq maqaý, kózi joq soqyr sekildi. Dúnıede ne bolyp jatqanyn kórý joq, ne sóılenip jatqanyn estý joq, óz pikirin aıtý joq. Bútin dúnıe júzindegi halyqtar telegram, telefon, poshtalardyń ortasynda, bir-birimen habarlasyp, gazeta arqyly jurtqa qarap, bir úıdegi adamdaı sóılesip otyr; dúnıede bolyp jatqan ister, aıtylyp jatqan sózder — kimge paıdalylyǵyn, zararly ekendigin kúni buryn bilip, paıdaly bolsa shattanyp, zararlysynan saqtanyp turady.
Ekinshi, gazeta - jurttyń áýlet basyna qyzmet etetin nárse. Olaı bolatyn mánisi: jurttyń bilimdi, pikirli, kórgeni kóp kósemderi, oqyǵany kóp ǵalym adamdary gazeta arqyly halyqtyń aldyna túsip, jol kórsetip, jón siltep basshylyq etip turady.
Úshinshi, gazeta - halyqqa bilim taratýshy, olaı deıtinimiz, gazetadan jurt estimegenin estip, bilmegenin bilip, birte-birte bilimi molaıyp, zeıini ósip, pikiri ashylyp, parasaty jetikpekshi.
Tórtinshi, gazeta - halyqtyń daýshysy. Jurtym dep halyqtyń aryn arlap, zaryn zarlap, namysyn joqtaıtyn azamattar gazeta arqyly halyqtyń sózin sóılep, paıdasyn qorǵap, zararyna qarsy turyp, qarǵaǵa kózin shoqytpasqa tyrysady.
Halyqqa gazetanyń osyndaı paıdaly qyzmetteri bar ekendigin bilgen jurttar gazetany kıetin kıimi, ishetin tamaǵy, ústindegi úıinen sońǵy kerek nársege sanaıdy. Gazetanyń paıdasyn bilimdi, ónerli halyqtar kóbirek biledi. Sondyqtan neǵurlym bilimdi, ónerli halyq bolsa, soǵurlym gazeta-jýrnaldary kóp. Ony mynadan baıqaýǵa bolady.
1909 jylǵy sanaqqa qaraǵanda, Amerıkada shyǵatyn gazeta hám jýrnaldyń esimi - 12 435, Fransıada - 8940, Germanıada - 8000, Italıada - 3120, Rýsıada - 2058 eken. Eń bilimdi hám hónerli halyq Amerıka, sol Amerıkada gazeta men jýrnal bárinen de kóp. Amerıkada «Son» degen gazetanyń úıi 23 qabat, bıiktigi 61 sajen. Ondaı úıdiń baǵasy áldeneshe mıllıon bolarǵa kerek. Nege deseń, ol úı turǵan qalada úı ornynyń jeri ǵana eki-úsh mıllıon som turady.
Gazetany jurt kerek qylmasa, mıllıondap kapıtal ol úshin jumsamas edi. Osylardyń bári de gazeta kerek narse ekendigin kórsetedi.
1907 jylǵy sanaqqa qarasaq, Rýsıada sol jyly 2173 esimdi gazeta hám jýrnaldar shyqqan eken. Onyń 1396-sy orys tilinde, 867-si basqa tilde. Sol 867-niń ishinde bizdiń tatar qandastarymyzdyń 30 shamaly gazeta, jýrnaldary boldy. Bizde bireýde bolmady. Onan beri 5 jyl ótti. Sol 5 jyldyń ishinde gazeta, jýrnaldardyń sany burynǵydan da ósti. Biz de qur qalǵanymyz joq: «Aıqap» jornaly shyqty. Ol burynǵydan góri jaqsyraq bolsa, ilgeri basqanymyzdyń belgisi. Biraq bir adym ilgeri basyp, sonymenen turyp qalsaq, onymenen alysqa uzaı almaımyz. İlgeri basqannyń. ústine ilgeri basarǵa kerek. Ozǵandarǵa jetý kerek, jetkenderimizden ozý kerek. Dúnıeniń tórine tyrmysqandar tórden oryn alyp jatyr. Tyrmyspaǵandar esikte qalyp jatyr. Esikte qalmaı, tórge tyrmysalyq. Basqalar tórge qalaı bara jatqanyna qarap, biz de solardyń istegenin isteıik.
Basqalardyń zamanǵa qaraı etip jatqan amalyn kórýimizge gazet jýrnaldar kerek.
«Taý men tasty sý buzar, adamzatty sóz buzar» degen naqyl bar. Buzýǵa qudireti keletin sózdiń, túzeýge qudireti keledi. Sóz - qarý, buny buzýǵa jumsasaq, buzady, túzeýge tumsasaq, túzeıdi. Sózin jurtty túzeýge jumsaı bastaǵan jurttyń ózi túzeýge bet alǵanyn kórip turmyz. Alystan izdemeı, jaqynnan-aq alaıyq. Kúni keshe ózimizben shamalas, qatar halyq tatar qandastarymyz, sózin jurtty túzeýge jumsaı bastap edi, túzelip ilgeri zaryǵyp bara jatyr.Rýssha oqyǵannan basqa, jastaryńdy oqytyp, kózderińdi ashyp otyrǵan tatar.
Bul tatardyń bizden ilgeri ketkendigi. Olar bizden emes, biz olardan úırenip jatqanymyz bilim dárejesinde bizdiń tómendigimizdi kórsetti.
Al Alashtyń azamattary! Aqsaq qoıdaı basqadan keıin qalǵanymyz ba? Joq, qalmas amalyn izdep qamdanamyz ba? Qalmaımyz deseń, qarap jatpalyq. Kóp iste kóp bolyp jabylaıyq! Sanaýly, sanaly halyq azamattary kómek etip, kúsh qosyp demer degen úmit zor. Qolymnan ne keledi dep qorynbańdar! Ultyńa qyzmet etýge nıet bolsa, jumys tabylǵandaı. Kóp jumystyń ishinde aýyry da, jeńili de bolady. Qazaqtyń bitip, tynyp turǵan nársesi joq. Hárkim álinen keler jumysyn alsyn. Jadymyzda bolsyn! Az nárse kópke sebep bolmaqshy. Sol demeý, zorǵa súıeý bolady. Ulyq is usaqtan ulǵaıady. Kirpish zor emes, qalasań qandaı zor úı shyǵady. Shópshektep jıyp, shómeledeı ıleý isteıtin qumyrsqany kórmeımiz be? Ulyq is usaq isten quralyp, zor bolatyndyǵyn osylardan ańǵarýǵa bolady.
Ataly jurtymyzdyń, aýdandy ultymyzdyń arýaqty aty dep, gazetamyzdyń esimin «Qazaq» qoıdyq. Ult úshin degen uranymyzdyń ulǵaıýyna kúshin qosyp, kómektesip, qyzmet etý qazaq balasyna mindet.
Halyqqa qyzmet etemin deseńder, azamattar, týra joldyń biri osy. Jol uzaq, ómir qysqa, qoldan kelgenin ómir jetkeninshe istep ketelik. Malsha ottap, asap iship, halyq úshin qam qylmaı, qaryn toıǵanyna máz bolyp, mal ólimine kúlmeıik. Mıllet halin oıymyzǵa alyp, qyzmet etýdi moınymyzǵa alyp, talaptanǵan bir isimiz. Qudaı sátin salǵaı, «ámın» dep qol jaıyp, «áýp» dep kúsh qosyp, «Alla» dep iske kiriselik!
«Qazaq gazeti», №1, 1913 jyl
Alash.kz ulttyq portaly
