Qazaqqa táýel ońasha, ıakı basqalarmen birge ortaq máselelerdiń keńeske buryn túskenderi de bar, búgin túsipjatqandary da bar hám túseıin dep turǵandary da bar. Qazaqqa qarasań, sol máseleler qazaqqa táýel ıa ortaq máseleler sıaqty emes, ıakı qazaq týraly bolǵanmen, ne bolyp, nemen bitkeni talǵaýsyz. Iaǵnı, jaqsy bolsa, jaqsy boldy dep qýanbaıtyn, jaman bolsa, jaman boldy dep kúızelmeıtin beıne bir bolmashy ǵana máseleler sıaqty.
Senderdiń keńeseıin dep otyrǵandaryń men týraly is pe? Meniń isim bolsa, meniń jaıymdy ózimnen artyq eshqaısyń bilmeısiń! Maǵan keregi mynaý dep, jany bar, esi durys adam aıtpas pa? Ondaı tirlik bizdiń qazaqta kúni búginge deıin kórinbeı tur.
Buryn qazaqqa táýel ıa ortaq máseleler qozǵalǵan kezde, qazaq úni shyqpaǵanda oılaýshy edik: qazaqta gazeta joq, ne istelip, ne bolyp jatqanyn qaıdan bilsin? Bilip tursa, qazaq ta basqalarmen qatar jandyǵyn, jurttyǵyn bildirer edi ǵoı deýshi edik. Máselen, 1910-shy jyly bastaýysh mektepter týraly Dýmada keńes bolǵanda: Mektepterde oqý orys tilimen oqylsyn, jasynan balalar orys tiline úırenip, Rossıaǵa qaraǵan basqa tildi jurttar óz tilderin umytyp, orys tiline aýyp, oryspen birigip, sińisýine jaqsy degen. Sonda, joq, olaı emes, ár halyq bastaýysh mektepte óziniń ana tilimen oqytý tıis dep, orystan tili basqa jurttar, onyń ishinde bizdiń noǵaı baýyrlarymyz tus-tusynan telegramdy jaýdyryp jatqanda, qazaq dybysy estilmegen
Qazaqtar nege aýzyna sý alǵandaı úndemeı otyr degenderge: Qazaqta gazeta joq, Dýmada ne másele qaralyp jatqanyn qazaq bilmeı jatyr deýshi edik. Olaı dep qazaqty ánsheıin aqtaý úshin ǵana emes, ózimiz solaı ǵoı dep oılaǵandyqtan aıtýshy edik, átteń, gazetanyń joqtyǵy! Tóbe basyna qoıǵan qaraýylshydaı kózine ilingenin, qulaǵyna estilgenin mezgilinde bildirip turatyn habarshy gazeta bolsa, osy kemshilikter qazaqta bolmas edi-aý dep, tisti qaırap, barmaqty shaınaýmen bolyp edik.
Onan keıin: búıtip otyryp qazaq jurt qataryna erip is ete almas, ár orynda kózi joq soqyr, qulaǵy joq kereń, tili joq maqaý bolar da otyrar. Buǵan kóz, qulaq, tili bolǵandaı nárse qajet dep, gazeta shyǵardyq. Gazeta shyqqannan berli qazaqqa ne keregin, ol keregine qoly jetý úshin ne keregin árkim bilgeninshe, qolynan kelgeninshe jazyp júr, qulaǵyna salyp jatyr. Qazaq týraly mundaı máseleler qozǵalyp jatyr hám qozǵalmaqshy, ony da mezgilimen gazeta jazbaı turǵan joq. Múftı máselesi qozǵalady dep jazyldy, bılik ózgeriledi dep jazyldy, eki orys, bir qazaq máselesi jazyldy, baýyzdamaı mal soıý máselesi jazyldy. Qazaq kóre, bile otyryp, basqalarmen qatar is ete almaıtynyn endi kórsetti. Joǵarǵy aıtylǵan tórt máseleniń ekeýi, máselen, bılik pen eki orys, bir qazaq – qazaqqa ǵana táýel máseleler, onan basqa ekeý, máselen, múftılik pen mal baýyzdamaý – Reseıdegi barsha musylmandarǵa ortaq máseleler. Qazaqtyń basqalarmen qatar jurttyq qyla almaıtyndyǵy ońasha ózindik máselelerden sezilmese de, ortaq máselelerden anyq kórinip tur. Múftılik pen mal baýyzdamaý týrasynda basqalar ne istep jatyr? Qazaq ne istep jatyr? Qazaqtyń túrine qaraǵanda, aıtylǵan tórt másele, «ne bolsa, ol bolsyn, bizge báribir» degen sıaqty. Qazaq jaıyn bilmeıtinder qazaq solaı dep otyr eken dep hám uǵady. Qazaq shala musylman, olarǵa maldy baýyzdaý, baýyzdamaý bir esep, sondyqtan olardyń basqalardaı kúızele qoımaıtyny deıdi.
Maldy baýyzdaý, baýyzdamaý qazaqqa bir emes ekenin biz bilemiz, basqalardyń qazaqpen aralasyp júrgenderi ǵana biledi. Qazaqtyń qarasyn kórmegender qazaq jaıyn qaıdan biler? Qazaq ań syqyldy aram, adaldy aıyrmaıtyn halyq dep biledi. Joǵaryda aıtylǵan máseleler qazaqtyń naq janyna bata qoımaıtyn máseleler dese de, tipti kereksiz másele dep, bilmegendikten emes. Qazaq kerek qylmaǵandyqtan úndemeı otyr ma? Qazaq úndemeı otyrǵany estimegennen emes, kereksinbegendikten emes, jandyǵynyń joqtyǵynan, úreısizdiginen. Maldy baýyzdamaı soıyńdar, múftıliktiń qazaqqa keregi joq, diniń joǵalý úshin eki orys, bir qazaq bolyp otyryńdar. Tiliń joǵalý úshin balalaryńdy bastaýysh mektepterde orys tilimen oqytyńdar dep biz aıtsaq, úndemek túgil, dúnıany basyna kóshirer edi. Dindi kerek qylmaıtyn shala musylman dep otyrǵan qazaqtar dinshil bolyp, aýzyna sý alǵandaı úndemeı otyrǵan moldalar sheshen bolyp, úreısizder batyr bolyp, qandaı bizge ákireńder edi! Ony basqalar bilmese de, biz jaqsy bilemiz. Bılik týraly jazylǵanda qazaqtyń din isinen basqa dúnıaýı, ıaǵnı tirshilik isteri, sharıǵatqa qaramaı, bılik qaraýynda bolý kerek, óıtkeni sharıǵat bir aıtylyp, tas sıaqty qatyp qalǵan ózgerilmeıtin jol, tirshilik kún saıyn ózgerilip turady. Sondyqtan tirshilik isi ózimen qatar ózgerilip turatyn jolda bolarǵa tıis degen sóz aıtylyp edi. «Sharıǵat tas sıaqty qatyp qalǵan» degen sózge shamdanyp, oryssha oqyǵandar din jaıyn bilmeıdi dep, bilmeıtinimizdi betimizge basyp, talaı adamdar ashýlanyp, basqarmaǵa hat jazdy. Sharıǵat qatqan tas sıaqty degenge jany kúızelip, hat jazyp otyrǵan qazaqtar, munyń ákesindeı joǵaryda aıtylǵan máseleler bolmashy, janǵa batpaıtyn máseleler dep úndemeı otyrar ma? Úndemeý sebepteri basqa shyǵar deımiz. Ol sebebin bizden góri qazaqtyń ózderi, ásirese moldalary artyq bilse kerek. Biz din jaıynan sóılesek, oryssha oqyǵandar din jaıyn bilmeıdi dep, aýyz ashtyrmaıdy, jerime tústiń dep, aıaq bastyrmaıdy. Sondyqtan biz din isteri týraly pikir aıtýǵa tartynamyz. Qazaqtyń din isteri mynadaı bolarǵa kerek dep, joba saılap, jón kórsetip otyrǵan moldalarymyz taǵy joq. Biz birdeme desek, shap etip betimizden alatyndar kóp. Din isteri týraly aıtyp, joba kórsetýge biri de joq. Múftı jaıynan jazatyn qazaqtan molda shyqpaǵan soń, noǵaı moldasy jazyp otyr, 6-shy maıda bolatyn Peterbýrgtaǵy musylman keńesine bararlyq qazaqta qandaı molda bar dep suraǵanǵa esh moldany kórsete almaı otyrmyz. Óıtkeni iske jararlyq qandaı molda bar ekenin bilmeımiz. Onda barǵan molda qazandaı qylyp oraǵan sáldesin kórsetýge barmaıdy. Qazaqtyń din isteri qaı jóndi, qaı tártipti bolý jaǵynan tolyq maǵlumat bererge barady. Qarańǵy halyqqa túndikti búrkep, qarańǵylap qoıyp, sharıǵat soǵatyn moldalar qazaq arasynda kóp ekenin bilemiz, biraq bilimin jaryqqa shyǵaryp kórsetpegen soń, Peterbýrg keńesine qaısysy jaraıtynyn bile almadyq. Bilimin jaryqqa shyǵaryp júrgen qazaqta bir-eki molda bar ekenin de bilemiz, biraq olardyń sózin basqa moldalar qýattamaı turǵan soń, keńestegi sózin de qýattamas dep, olardy da kórsete almadyq.
Sóıtip, áýeli, biz týraly máseleler qozǵalyp jatyr eken dep, kóńili selt etken qazaqtardy kóre almaı turmyz, ekinshi, qazaq rýhanı isterimynaýjóndi, mynaý tártipti bolýǵa tıis dep, joba jasaǵan moldalardy kóre almaı turmyz hám qazaqtyń rýhanı isteri týraly Peterbýrg keńesine baryp, tolyq maǵlumat bererlik moldalardy da taba almadyq. Qazaqtyń ózine arnap jeke múftılik bere qalsa, múftı, qazy, ahýn, ımam bolarlyq moldalar tabylar ma? Álde, deýge jaramasa da, aýyz jeýge jaraıtyn deımiz be? Qazaq moldalary da jaryqqa shyǵyp, betijúzin kórsetýi tıis shyǵar deımiz.
Ahmet Baıtursynuly,
"Qazaq hám túrli máseleler" maqalasynan
Derekkóz: A.Baıtursynuly. Alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. IV tom. - Almaty, 2013
Alash.kz ulttyq portaly
