Búginde elim,jerim dep tebirene sóılep, ózin-ózi «zıalylar» qataryna qosatyn ult janashyrlarynyń qarasy kóbeıip ketti. «El múddesin qorǵap júrgen qoǵam qaıratkerimin» dep ózderin tanystyrýdy jón sanaıtyndar bul qasterli uǵymnyń maǵynasyn qanshalyqty biledi eken? Kitap jazyp, óleń shyǵaryp, án aıtyp, elge aqyl úıretip júrgenniń bári «zıaly» ma?! Shyn mánisinde zıaly adamdar degenimiz kimder? Olardyń boıyna tán qasıetter qandaı bolýy qajet? Naǵyz zıaly degen adamdy qalaı tanımyz? Kóptiń kókeıinde júrgen saýaldyń jaýabyn Alash arystarynyń bizge qaldyrǵan mol murasynan tabamyz. Alash.kz ulttyq portaly nazarlaryńyzǵa Mustafa Shoqaı bastaǵan Alashtyqtardyń zıalylar jaıly tushymdy oılaryn usynady.
OQYǴAN, TÁRBIE KÓRGEN ADAMNYŃ BÁRİ ZIALY EMES...
Alash ardaqtysy Mustafa Shoqaı 1931 jyly «Iash Túrkistan» gazetine bylaı dep jazady:
«Oqyǵan, tárbıe kórgen adamnyń bárin zıaly dep atap, ony sol adam ózi tán bolǵan ulttyń «ulttyq zıalysy» qataryna qosa berýge bolady dep oılasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdińshe, belgili bir murat-maqsattardyń sońynda júrgen jáne sol belgili murat-maqsattary tóńiregine jınalǵan oqymystylardy ǵana zıaly dep aıtýǵa bolady. Ulttyq zıalylar qataryna tek óz halqynyń saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ǵana kire alady. Zıalylardyń mindeti uly da qasıetti bolýy sebepti óte aýyr. Halyqty ult deńgeıine kóterý, ıaǵnı, jeri, sýy, qazynasy, tili men dini bir bolǵan halyq buqarasyn birlestirip, olardyń sanasyn birtutas saıası, áleýmettik, ulttyq sanaǵa jetkizýde uly tarıhı mindettiń mańyzdy bir bóligi zıalylardyń ústine júkteledi», - dep jazady Mustafa Shoqaı.
Alash ardaqtysynyń paıymdaýynsha, zıaly bolý úshin bilimdi hám tárbıeli bolý azdyq etedi. Ult júgin arqalaǵan shyn zıaly birinshi kezekte halyqtyń múddesin qorǵap, týǵan eline qaltqysyz qyzmet etip, ózine senim artqan el-jurtty alǵa jeteleýi tıis.
«Dúnıe júzinde zıalylarsyz ultqa aınalǵan saıası, áleýmettik halyq buqarasy birligi eshqashan bolǵan emes. Sondaı-aq, halyq buqarasynan qoldaý kórmegen jaǵdaıda zıaly qaýym eshteńe isteı almaıdy. Halyqty ult deńgeıine kóterý ıaǵnı ony jat ústemdiktiń tepkisinen qutqaryp óz mekemelerine ıe, táýelsiz bir jeke tulǵaǵa aınaldyrý syndy negizgi maqsatqa jetý úshin, ulttyq zıaly qaýym men ol ózi tán bolyp otyrǵan halyq buqarasy arasynda bir ortaq sana bolýy tıis. Mine, osy sanany aıqyndaý, ıaǵnı, halyq tilegin durys jáne anyq bir formaǵa keltirý, atalǵan maqsatqa jetý úshin is pen áreket baǵdarlamasyn jasaý zıalylardyń mindeti. Zıalylar qaýymy ózderiniń tarıhı mindetiniń múddesinen shyǵýy úshin ne isteýleri kerek? Álbette, tek júktelgen mindetterdi atqarýmen ǵana shuǵyldaný jetkiliksiz. Zıalylar óz halqyna qyzmet etýdiń, halyqpen ortaq til tabysa bilýdiń neǵurlym tıimdi joldaryn taba bilýleri tıis»,- deı kele Mustafa Shoqaı zıalylardy halqynyń qasynan tabylyp, elmen birge bolyp, qoǵammen ortaq til tabysýǵa úndeıdi.
QAZAQ QALAM QAIRATKERLERİ HALQYNYŃ JANY AÝYRǴANDA JANY BİRGE KÚIZELETİN, BAÝYRMAL BOLMASQA MÚMKİN EMES
Ult ustazy Ahmet Baıtursynuly óziniń 1922 jyly jarıalaǵan «Qalam qaıratkerleri jaıynan» atty maqalasynda:
«Qul bolǵan halyqtan týyp, quldyqtyń qorlyq, zorlyǵyn kórip otyryp, qazaq qalam qaıratkerleri qalamyn ultynyń aýyryn jeńiltý, aýyryn azaıtý jolyna jumsamasqa múmkin emes; kemshilik kórgen jurttan týyp, kemshilikten qutqarýdy maqsat etip, ylǵı sol jolda jumys qylǵan qazaq qalam qaıratkerleri jurtshyl, ultshyl, ıaǵnı, halqyna jany ashıtyn, halqynyń jany aýyrǵanda jany birge kúızeletin, baýyrmal bolmasqa taǵy múmkin emes. Olaı bolmaǵan bolmasa, onda tabıǵat zańynyń tysqary, adamnan shoshqa, shoshqadan kúshik týǵan syqyldy bolyp shyǵady»,- deı kele Ahmet Baıtursynuly qolyna qalam ustaǵan «qaıratkerler» shyn mánisinde qandaı bolýy kerektigin aıǵaqtaıdy.
Ahmet Baıtursynuly qazaq qoǵam qaıratkerlerin «kim-kóringenniń» aıtaqtaǵanyna ermeı, kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy bolmaı,halyq aldynda ózine artylǵan jaýapkershilikti shyn sezinip, adamı prınsıpine, ózindik ustanymyna adal bolýǵa shaqyrady.
«Qalam qaıratkeri - jolyn tastap, kóringen jolaýshyǵa ere beretin buralqy ıt emes. Baýyrmal bolyp qalǵan qazaq qalam qaıratkerleri, ıa boıaýmen túsin ózgertip, ıa túlenmen túgin ózgertip beıbaýyrmal bolmasa, naq ishin ózgertip beıbaýyrmal bola almaıdy. Jalǵyz qalam qaıratkerleri emes qazaqqa jany ashıtyn, basqa azamattar da qazaqtyń basqalardan kórgen kemshiligin aıtpaı tura almaıdy. Ony aıtyp otyrsa, baýyrmal degen sózden qutyla almaıdy. Solaı bolǵan soń, ıa baýyrmal degen sózden qashyp, beıbaýyrmal úkimettiń yńǵaıymen bolyp, qazaqty basqalar pisirip jesin, shıki jesin úndemeı qarap otyrý kerek: ne baýyrmal degen sózdi basqalar aýyr maǵynada aıtsa da, qazaq azamattary aýyrlamaı, qazaqtyń sózin qaımyqpaı sóıleýi kerek. Endi osyǵan jettik»,- dep jazady Ahmet Baıtursynuly.
KİMNİŃ KİM EKENİ TAR ORYN, TAIǴAQ KESHÝDE BİLİNEDİ
Alash arysy Mirjaqyp Dýlatuly 1918 jyly «Qazaq» gazetine jarıalaǵan «Talaıdyń syry ashyldy» atty maqalasynda:
«Jaıshylyqta kim jaman? Jurttyń bári jaqsy, bári de er, bári de ultshyl. Kimniń kim ekeni tar oryn, taıǵaq keshýde bilinedi.Nıkolaı zamanyn bastan keshirdik. Ol zaman túpsiz tereń bir tuńǵıyq edi. Ol kezde qara halyq bylaı tursyn, kózi ashyq oqyǵan azamattarymyzdyń kóbi saıasattan beıhabar, ult jumysynan boıyn aýlaq salyp,kúneltýdiń sońynda júrdi. Biraq bularǵa ókpe joq edi, óıtkeni belsenip jurtqa basshylyq etpediń deýge bolsa da, zıandy iske kirispegenine jurt rıza edi. Ol zamanda shyn ókpeleýge bolatyn adamdar boldy. Olar hakimge jaǵynyp, túıme-tanaǵa qyzyǵyp, jandarmdarǵa jaldanyp, halyqty satýshylar edi. Bostandyq týǵan soń bulardyń syry ashylyp, tańbasy basylyp, aramyzdan shyǵyp qaldy»,- deı kele Mirjaqyp Dýlatuly,ásheıinde ózin «ult zıalysy» sanaıtyn qaıratkerlerdiń shyn bet perdesi el basyna kún týǵanda ashylatynyn, kimniń-kim ekeni osyndaı syn saǵatta bilinetinin basa aıtady.
Mirjaqyp Dýlatuly halyqtyń kózin ashyp,naǵyz elshil patrıottar pen psevdopatrıottardyń ara-jigin ajyratyp, sózi ádemi «popýlıserden» saqtanýǵa úndeıdi.
«Alash basyna ekinshi qıyn kúnder týdy. Ol kúnder 25 ıýn jarlyǵy edi. Jurt botadaı bozdady. Aldy qashyp, arty sasyp, birsypyralary qyrǵynǵa ushyrap jatqanda, kókten tilegeni jerden tabylǵandaı daǵdarǵan eldi jem qylyp, tonaýǵa kirisken de boldy. Jaqsylyq týdy, jigitter qaıtty, eldiń kóńili jaılandy. Kimniń kim ekeni sonda bir bilindi. Bólshevık dáýiri bastaldy. Jurt jylady. Tal túste talandy. Azamaty óldi, áıeli zorlandy, dúnıesi búlindi. Osyndaı qıamet-qaıym kúnder týǵanda, bizdiń aramyzdan da bólshevık bolyp, jurtty qosa talaǵan, azamattarymyzdyń ústinen shaǵym júrgizgen, ólimge buıyrtqan, oqqa baılatqan anturǵandar shyqty. Bólshevıktiń ǵumyry uzyn bolsa, bular eldiń sánin ketiretin edi. Sańan bolsa, Alash, endi oılan! Jaıshylyqta jap-jaqsy bolyp júrse de, tarshylyqta jalt berip jaýyńa qosylyp, janyńa qastyq qylatyn, malyńa quryq salatyn kim ekenin bilip qoı! Mundaı jaýyzdardy munan keıin mańaıyna jolatpa, alastap arańnan shyǵar! Mundaılar jurtqa opa bermeıdi, erteń taǵy bir jamandyqqa ushyrasań, mıyńdy shaǵatyn, túbińe jetetin osylar, saqtan!»,- dep jazady Mirjaqyp Dýlatuly.
Osylaısha, Alashtyqtardyń «ult zıalylaryna» qatysty jazyp ketken tereń oılaryna mán bersek, shyntýaıtynda, «zıaly» degen kıeli ataýǵa kimder laıyqty ekenin baǵamdaı túsemiz. Búginde jer-kókke syımaı, «men» dep keýde qaǵyp, bos ataq pen maqtangershilikke salynyp, halyqty ózinen tómen sanap,ózinen joǵary laýazymdy qyzmettegi básekeńderge jaǵympazdanýdy ǵana biletin elge paıdasyz «zymıandar» ótken tarıhymyzǵa kóz salyp, sózi men isi qabysqan, el men jer, halyq aldyndaǵy jaýapkershilik júgin laıyq arqalaǵan, ult múddesin qorǵaýdaǵy basty ustanymdarynan tanbaı, adamı bolmystaryn joǵaltpaǵan shyn ultshyl, shyn zıaly, shyn janashyr Alash arystarynan úlgi alsa, jarar edi...
Zarına ÁSHİRBEK
Alash.kz ulttyq portaly
