Dúnıe jaratylǵaly bolmaǵan oqıǵalardy tórt jyldan beri kózimiz kórip otyr. Tórt jyldan beri jerdiń júzi qanǵa boıaldy. Kózdiń jasy sel bop aqty. Dúnıe oıran boldy. Dańqy jer jarǵan zor memleketter joǵalýǵa aınaldy. At tóbelindeı az elderge ese tıdi. Mundaı zor ózgerister bolǵan emes. Munan soń da bola bermeıdi. Árkim qalaı jurt bolamyz dep jantalasyp jatqany osy.
Alash, Bashqurt, Túrkistan sıaqty halyqtar Avtonomıa bolamyn, memleket bolamyn dese, buryn kózi kórmeı me? Avtonomıany aýyzǵa almaq túgil, strajnıktiń aldynda qaltyrap turatyn elder búgin tý kóterip, uran shaqyryp, ózin-ózi bıleýdiń qamyna kirisip jatyr.
Patsha túsip, eski tártip jemirilip, bostandyq týǵanyna jyl jarym boldy. Sonan beri dúnıe jaılanyp, halyq raqat ǵumyr súre almaı, saıasat kúnde ózgerip, jurttyń mazasy ketip turǵany ras. Bostandyq, teńdik degen sózdiń jeńsigi basylǵandaı. Búgin bir bıleýshi shyqsa, erteń ony joq qylyp, arǵy kúni taǵy kim shyǵatynyna jurttyń kózi jetpeı, daǵdarysta turǵany ras. Kúnde jıylys, kúnde saılaý shyǵyp, jurttyń mezi bolǵany ras. Bólshevık degen bir pále shyǵyp, Nıkolaıdy saǵyndyrǵany da ras. Munan soń qandaı jamandyq bolaryna qara halyqtyń kózi jetpeı, bostandyqtan kóńili sýynyp turǵany da ras.
Biraq halyq oılaý kerek. Munshalyq dúnıe ózgergende, Rossıa sıaqty zor memleket asty-ústine kelip oıran bolǵanda, ondaǵy halyqtardyń turmysy, salty, dini, tili, sharýasy, tilegi basqa-basqa bolǵanda, az ýaqyttyń ishinde typ-tynysh bola qoımady dep asyǵýǵa bola ma? Bir kisiniń saýdasy buzylsa, sony tez túzetip ala qoıý ońaı ma? Bir ulys elge áreket kirse, aǵaıyn arasyna ot tússe, sonyń ózi ońaı tynyshtala qoıa ma? Al qazir búlinshilik, kúızelis bir aýylda, bir ulysta emes, búkil memleket, assa jerjúzi oıran bolyp, sony retke salýǵa árkim qam qylyp jatyr.
Osyndaı qara quryq zamanda biz sekildi az halyqtar uıymdasyp, birlik-bereke qylyp, jurt qataryna qosylyp qalýdyń ylajyn qarap jatyr. Jurt eldigi búgingi kúngi tiri júrgen adam balasyna ǵana has emes, keıingi násil, úrim-butaqtyń qor bolmaýy úshin kerek zat. Biz basymyzǵa túsken tarshylyqty burynǵy babalarymyzdan kóretin edik. Solar bizdiń qamymyzdy jegen bolsa, biz mundaı qorlyqta, tarlyqta júrmes edik deýshi edik. Keıingi býynnyń ata-babasy - búgingi tiri júrgen bizder. Biz keleshekti oılamasaq, keıingi násilimiz bizdi qarǵamaı ma? Alla quzyrynda, tarıh aldynda biz jaýapker emespiz be? Olaı bolsa, bir-eki jylda raqat ǵumyr bola koımady dep, bostandyqtan, teńdikten kúder úzip qol siltesek, ózimiz ne kúıge ushyraımyz? Keıingi jas býynnyń kórgeni ne bolady? Bizdiń jurt osyny oılaý kerek.
Zaman bul qalyppen tura bermeıdi. Áli-aq tolqyn basylady. Sý sabasyna túsedi. Zaman bir jaıly bolady. Sondyqtan osyndaıda ár el óz degenine jetip, óz bıligin ózi alyp qalmasa, erteń árkim býynyn bekitip, kúshin jınap alǵan soń, ózi shyqqan taýy bıik bolǵanyn artyq kóredi. Qoldan teńdik bermeıdi. Jurttyq jolynda biz qansha beınet shektik? Janymyzǵa batarlyq qansha qyrǵyn shyǵardyq? Ózgelerge qaraǵanda biz eńbek te sińirgenimiz joq, beınet te tartqanymyz joq. Qurban da shalǵanymyz joq. «Qudaı ózi saqtar» dep qurǵaq tilekpen otyra berdik. Qur tilek muratqa jetkize me? Jurt bolamyn degen jurttar ne qylyp jatyr? Soǵan oı jiberý kerek.
Biz musylman ekenbiz, Qudaıdan tileıdi ekenbiz, durys-aq! Biraq, bizden basqa musylmandar qur tilekpen otyra ma? Jerjúzinde 300 mıllıonnan astam musylman bar. Solardyń ishindegi zor memleket - Túrkıa. Osy Túrkıaǵa ań terisin bólip alatyndaı tus-tustan antalaǵan elder joq pa edi? Solar túrikti toryǵanyna neshe júz jyl boldy. Osy soǵystyń tusynda Stambuldy almaq bolyp, aıa-Sofıanyń basyna kiresin de daıarlap qoıdy. Sonda túrik musylmannyń bir kúshti memleketi emes pe edi? Musylmandyǵy bizden kem be edi, «Qudaı saqta» dep qarap otyrdy ma? Jurttyǵyn saqtaý úshin neshe ǵasyrdan beri qan tógip, arpalysyp kele jatyr emes pe? Tórt jyldan beri qyzyl qanǵa belshesinen batyp, mıllıondaǵan er azamatyn qurban qylyp, dúnıesin oıran qylyp otyr emes pe? Jalǵyz túrik emes, jerjúzindegi jurttardyń bári ne úshin qanǵa boıalyp jatyr? Sonyń bári jurttyǵyn saqtaý úshin qyrǵyn kórip, beınet shegip jatyr. Biz ne qylyp otyrmyz? Biz «jan-jaqty Jasaǵanǵa kúzettirip qoıyp otyrmyz».
- Qazir degenine jetetin kim? Kimniń mereıi ústem bolady? Kim bireýdiń qanjyǵasynda ketpeıdi?
– Kimniń bilegi jýan bolsa, sol jurt bolady. Kim kúshti bolsa, sol degenine jetedi.
– Kúsh ne?
– Kúsh – ásker.
Bul zamanda ásker joq jurt jurt emes, qul. Biz qazir eki joldyń taraýynda turmyz. Qaısysyna túsetin bolsaq ta erik ózimizde.
Bir jol – quldyq joly. Ásker degen sózden burynǵydaı at-tonymyzdy ala qashatyn bolsaq, osyndaıda jigimizdi ashyp, jer-sýymyzdy qorǵap, bıligimizdi ózimiz alyp qalmasaq, kúni erteń bizdi aldyna salyp aıdap júrýge ıe tabylady. Sonda bireýge ásker bermeı kóne alamyz ba, shyǵyn tólerden qutyla alamyz ba? Oshaqtyń úsh butynan tilep otyrǵan kúnimiz de bolǵan. Sonda bizdi aldyna salyp aıdap ketpep pe edi? Quldyq joly degenimiz osy.
Ekinshi jol – jurttyq joly. Osy bastan avtonomıa alý qamyna kirissek, mılısıamyzdy jasap alyp, qaramyzdy kórsetsek, Alash húkimetimiz dep tyrysyp tursaq, bizdi eshkim basynbaıdy. Húkimeti bar, áskeri bar jurt dep bizben árkim eseptesedi.
Alashqa jany ashymaıtyn qara júrekter, jurt bolǵanymyzdy kóre almaıtyn qaskúnemder, erteń ne bolatynyna kózi jetpeıtin nadandar izgi nıet, ilgeri tilegimizge qarsy bolyp, jurttyń kóńiline qorqynysh salatyn da shyǵar.
Avtonomıa bolýymyzǵa, mılısıa qurýymyzǵa, qazyna jınaýymyzǵa halyqty qarsy qutyrtýshylar da tabylatyn shyǵar. Biraq halyq oılaný kerek. Búgingisin emes, keler kúnin oılaý kerek.
Bizdiń aramyzda Alash tilegine qarsy bolatyn kimder ekeni belgili. Bular eki túrli. Biri – qany qaraıǵan, ult namysy degennen beıhabar, jamandyqty kásip qylyp alǵan anturǵandar. Bular aýzy qısyq bolǵanyn aınadan kórip, jamandyǵymdy nege qostamaıdy, teristi nege durystamaıdy dep jurttyń bárimen qas. Bularǵa eldiń yntymaǵynan búlingeni kerek. Jurt tynysh bolsa, mundaılarǵa tynym joq. Osyny olar jaqsy biledi.
Ekinshi – el ishindegi partıaqumarlar. Bular istep júrgen isteri jurtqa zıan ekenin oılamaı, partıa qýǵanyn, «baqqa talasyp júrmin» dep adasyp júrgen nadandar. Eger jurt, jurttyqty oılasa, partıasyn ýaqytsha qoıa turyp, birlik, bereke qylatyn bolsa, Alash aty báıgeden kelmeı qalmas edi. Joq, jurttyq degen qur sóz bolyp, árkim betimen jaıylyp, «baqqa talasyp», baıaǵy Ivanǵa shaýyp baratyn bolsa, Alash tilegine qarsy degen, mine osy.
Alash bolyp shashaý shyqpaı, Alashordadan basqany bilmeıtin bolsa, «jaýymdy muqatam» dep bireýge tura shappaıtyn bolsa, ózdiginen kelip bizdi bılep ketetin eshkim joq. Árkim óz basymen qaıǵy bolyp júr. Biz bireýge ózimiz shaýyp baryp, ózimiz shaqyryp ákelip, tóbemizge oınatyp júrmiz. Bul minezimiz buryn da belgili edi. Ásirese, keshegi bólshevık zamanynda da kórindi. Endi munan bylaı jurttyqty oılap, birlik qylatyn bolsaq, Alash tileginen basqaǵa alań bolmaı, jurtqa eń paıdaly nárse mılısıanyń kerektigine kózin jetkizsek, jolymyz bolǵany.
Mılısıa nege kerek?
Atasy basqa eldermen kórshi bolyp otyrmyz. Solardyń buzaqylary bizge tımeý úshin kerek.El ishinde júgensizdik shyǵa qalsa, solardan eldi qorǵaý úshin kerek.
İshki gýbernıalardan kúni erteń ash-jalańash bosqyndar keledi, solardyń aıaǵynyń astynda qalmaý úshin kerek.
Ana jylǵydaı op-ońaı aldyna salyp aıdap ketýshiler bolmaý úshin kerek.
Qazaq-qyrǵyz jerin ońaı olja qylǵysy kelgenderge shańyraqqa qara deý úshin kerek.
Avtonomıaly jurt ekenimizdi jat elderge kórsetý úshin kerek.
Bizben týysqan mynaý bashqurt halqy bizdiń úsh bóligimizdiń birindeı-aq. Osy kúni osylardyń áskeri bar. Sondyqtan, basqalar bashqurtty eleýli el kórip otyr. Áıtpese ásker jınap bashqurt eshkimmen soǵysyp otyrǵan joq. Biz de soǵyspaımyz.
Sóz baılaýy sol, áskerimiz bolmasa, qazynamyz bolmasa, biz avtonomıa ala almaımyz. Avtonomıa ala almasaq, jurt bolmaımyz. Qaıtsek jurt bolamyz degendi oılasaq, jaýap bireý-aq:
- Áskerimiz bolsa ǵana jurt bolamyz.
Mirjaqyp DÝLATULY
«Qaıtsek jurt bolamyz» maqalasynan
«Qazaq» gazeti, 1918 jyl, №264
Derekkóz: Dýlatuly M., Alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy.2-tom. - Almaty, 2013 j.
Alash.kz ulttyq portaly
